Η Πορτογαλία το 2001 άλλαξε την πολιτική της για τα ναρκωτικά και έχει γίνει πλέον ένα καλό παράδειγμα μεταρρύθμισης στα πλαίσια της μείωσης της βλάβης, αφού σύμφωνα με όλες τις έρευνες τα αποτελέσματα είναι μόνο θετικά και πολύ ενθαρρυντικά. Τι έκανε η Πορτογαλία; Έγινε η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που αποποινικοποίησε με νόμο την κατοχή και προσωπική χρήση όλων των ουσιών και ενίσχυσε ταυτόχρονα τις δομές πρόληψης και θεραπείας.
Το 1999 η Πορτογαλία είχε το υψηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη χρηστών ενδοφλέβιων ουσιών, προσβεβλημένων με τον ιό του AIDS/HIV. Είχε 13.4 υποθέσεις ανά ένα εκατομμύριο πολίτες, ενώ ο αντίστοιχος μέσος όρος στην Ευρώπη το 2009 ήταν 2.85 υποθέσεις ανά ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Είχαν 2.000 νέες περιπτώσεις μόλυνσης με τον ιό κάθε χρόνο, σε μια χώρα με πληθυσμό 10 εκατομμύρια. Περίπου οι μισές περιπτώσεις μόλυνσης αφορούσαν χρήστες ενδοφλέβιων ουσιών και ο συνολικός αριθμός (εξαρτημένων) χρηστών ηρωίνης ήταν μεταξύ 50.000 και 100.000. Επομένως η αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών έγινε άμεση προτεραιότητα στο τέλος της δεκαετίας του 1990 στην Πορτογαλία, πρωτίστως για να αντιμετωπίσουν τα υψηλά κρούσματα του ιού AIDS/HIV και την προβληματική χρήση ενδοφλέβιων ουσιών.
Για τον σκοπό αυτό συστήθηκε μια ανεξάρτητη επιτροπή ειδικών και επιστημόνων που εξέτασε το ερώτημα “πως μπορούμε να μειώσουμε την χρήση και την εξάρτηση από ουσίες με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο” και αφού εξέτασαν τα επιστημονικά και εμπειρικά δεδομένα η απάντηση ήταν η αποποινικοποίηση και η θεραπεία. Αυτό οδήγησε στην Εθνική Στρατηγική για την μάχη κατά των ναρκωτικών το 1999, αλλά και σε μια θαρραλέα επέκταση των προγραμμάτων μείωσης της βλάβης, διπλασιασμό των δημόσιων δαπανών για υπηρεσίες πρόληψης και θεραπείας, και αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου για την προσωπική χρήση- κατοχή.
Την 1η Ιουλίου 2001 τέθηκε σε ισχύ ο νόμος 30/2000 (της 29 Νοεμβρίου 2000) που αποποινικοποίησε τη κατοχή και προσωπική χρήση όλων των ουσιών, συμπεριλαμβανομένης της ηρωίνης και της κοκαΐνης. Το άρθρο 29 του νόμου χρησιμοποιεί τον όρο αποποινικοποίηση για να περιγράψει το νέο θεσμικό πλαίσιο, που αφορά την αγορά, κατοχή και κατανάλωση όλων των ουσιών για προσωπική χρήση. Οι ποσότητες που δικαιολογούν προσωπική χρήση αφορούν μια μέση ποσότητα αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες ενός χρήση για 10 μέρες.
Αυτή η μεταρρύθμιση δεν νομιμοποίησε τις ουσίες και την κατοχή- χρήση τους, ενώ αντιμετωπίζει ακόμα ποινικά τους καλλιεργητές, τους διακινητές και τους εμπόρους. Τα βασικά χαρακτηριστικά της μεταρρύθμισης είναι ότι α) δεν υπάρχει ποινική δίωξη για την κατοχή για προσωπική χρήση (με τον προηγούμενο νόμο η κατοχή επέφερε χρηματικό πρόστιμο και μέχρι 1 χρόνο φυλάκιση), β) οι χρήστες αν συλλαμβάνονται περνάνε από περιφερειακές επιτροπές των 3 ατόμων (ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, νομικούς συμβούλους και θεραπευτές), που τους ενθαρρύνουν να ακολουθήσουν προγράμματα απεξάρτησης και ενημέρωσης, ενώ μπορούν να εφαρμόσουν και διοικητικές αποτρεπτικές κυρώσεις (πχ κοινωνική εργασία, μικροπρόστιμα), αλλά όχι σε προβληματικούς- εξαρτημένους χρήστες.
Με λίγα λόγια, η φυλακή αντικαταστάθηκε με την προσφορά θεραπείας, που ο χρήστης έχει δικαίωμα να αρνηθεί. Το βασικό επιχείρημα ήταν ότι η ποινική δίωξη- φυλάκιση οδηγεί τους χρήστες στο περιθώριο και την παρανομία, ενώ κοστίζει πολύ περισσότερο από την θεραπεία και την πρόληψη. Με την αποποινικοποίηση τεράστια ποσά δημοσίων δαπανών που αφορούσαν την φυλάκιση των χρηστών απελευθερώθηκαν και έδωσαν την δυνατότητα στην κυβέρνηση να τα επενδύσει στην πρόληψη και την θεραπεία. Είχε επιτυχία όμως η αποποινικοποίηση ή οδήγησε σε αύξηση της χρήσης, μετατρέποντας την Πορτογαλία σε παράδεισο ναρκωτουρισμού;
Όλες οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί έκτοτε αξιολογώντας την πολιτική της Πορτογαλίας καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η μεταρρύθμιση έχει πετύχει και έχει σημειώσει πολύ θετικά αποτελέσματα. Καταρχήν κανένας πολιτικός σχηματισμός, εκτός από την άκρα δεξιά, δεν αμφισβητεί τα θετικά αποτελέσματα και δεν έχει επιχειρήσει να αλλάξει την πολιτική έκτοτε. Αντίθετα έχουν αναληφθεί πρωτοβουλίες για να βελτιωθεί το υπάρχον πλαίσιο. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι δεν επαληθεύτηκαν οι θιασώτες της ποινικοποίησης ότι θα υπάρξει δραματική αύξηση της χρήσης, ιδιαίτερα ανάμεσα στη νεολαία, αλλά και ότι θα μετατραπεί η χώρα σε προορισμό καταναλωτών ναρκωτικών.
Κανένα από τα δύο δεν συνέβη, αντίθετα υπήρξε υπήρξε μείωση της προβληματικής χρήσης και της χρήσης από νέους (15-19 ετών), μείωση των θανάτων από υπερβολική δόση ή κακή ποιότητα ουσιών, μειωμένα περιστατικά HIV/AIDS, αλλά και δραματική μείωση των συλλήψεων και των φυλακίσεων για μη βίαια εγκλήματα που αφορούν ουσίες, μείωση των τοξικοεξαρτημένων, και το σημαντικότερο πολύ μικρή αύξηση της χρήσης στον γενικό πληθυσμό. Τα επίπεδα χρήσης ουσιών στην Πορτογαλία είναι χαμηλότερα από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο, ιδιαίτερα χαμηλά όταν συγκρίνονται με χώρες που έχουν αυστηρό πλαίσιο ποινικοποίησης. Επίσης περισσότεροι άνθρωποι αναζήτησαν θεραπεία για την εξάρτησή τους και πολλαπλασιάστηκαν οι απεξαρτημένοι.
Ταυτόχρονα οι χρήστες ουσιών δεν αντιμετωπίζονται σαν εγκληματίες, όχι μόνο από την πολιτεία αλλά και από την κοινωνία και τις οικογένειές τους, ενώ γίνονται λιγότερο εξαρτημένοι από τους διακινητές αλλά και από την κρίση της αστυνομίας. Τα θετικά αποτελέσματα δεν ήρθαν βέβαια μόνο μέσα από την αποποινικοποίηση, αλλά και από την ταυτόχρονη ενίσχυση της πρόληψης και της θεραπείας. Χωρίς την αποποινικοποίηση όμως δεν θα εξασφαλίζονταν τα απαραίτητα κονδύλια αλλά και το κατάλληλο νομικό πλαίσιο για να ενισχυθεί η θεραπεία. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης έχουν μειωθεί τα κονδύλια για πρόληψη για θεραπεία, χωρίς να σημαίνει όμως αυτό αλλαγή της πολιτικής της αποποινικοποίησης που θεωρείται επιτυχημένη.
Το μοντέλο της Πορτογαλίας δεν είναι πανάκια ή μια μαγική λύση, είναι όμως ένα δοκιμασμένο μοντέλο μείωσης της βλάβης, μια πραγματιστική πολιτική δημόσιας υγείας που έχει γερές βάσεις πάνω στα επιστημονικά δεδομένα και τον ανθρωπισμό. Αντιμετωπίζει τους χρήστες ουσιών σαν ανθρώπους που χρήζουν βοήθειας και όχι φυλάκισης. Η Ελλάδα αντιμετωπίζει αντίστοιχα προβλήματα με την Πορτογαλία σε ότι αφορά την προβληματική χρήση ουσιών και την διάδοση μολυσματικών ασθενειών ανάμεσα σε τοξικοεξαρτημένους, είναι παρόμοιας κουλτούρας και μεγέθους πληθυσμού, ενώ έχει πληγεί αντίστοιχα από την πρόσφατη οικονομική χρήση. Είναι καιρός να μάθουμε από τις διεθνείς καλές πρακτικές, να αξιολογήσουμε την εφαρμογή τους στην Ελλάδα και να προσαρμόσουμε το νομικό μας πλαίσιο για να αντιμετωπίσουμε τις εξαρτήσεις από ουσίες πιο ανθρώπινα, ρεαλιστικά και αποτελεσματικά.
21/6/2016
Ηλιόσποροι
Ακολουθεί τεκμηρίωση και επιστημονικές έρευνες για το μοντέλο της Πορτογαλίας.
Πηγές:
Glenn Greenwald (2009), Drug Decriminalization In Portugal, Lessons for Creating Fair and Successful Drug Policies, Cato Institute: http://object.cato.org/sites/cato.org/files/pubs/pdf/greenwald_whitepaper.pdf
Caitlin Hughes and Alex Stevens (2007), The Effects Of Decriminalization Of Drug Use In Portugal, The Beckley Foundation Drug Policy Programme, http://web.archive.org/web/20150426030351/http://www.beckleyfoundation.org/bib/doc/bf/2007_Caitlin_211672_1.pdf
Caitlin Elizabeth Hughes and Alex Stevens (2010), What Can We Learn From The Portuguese Decriminalization Of Illicit Drugs? Brit. J. Criminol. (2010) 50, 999–1022: http://web.archive.org/web/20140821135419/http://www.beckleyfoundation.org/bib/doc/bf/2010_Caitlin_211621_1.pdf
Artur Domosławski (2011), Drug Policy in Portugal: The Benefits of Decriminalizing Drug Use, Open Society Foundations Global Drug Policy Program: https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/drug-policy-in-portugal-english-20120814.pdf
Drug Policy Alliance (2015), Drug Decriminalization in Portugal: A Health-Centered Approach: https://www.drugpolicy.org/sites/default/files/DPA_Fact_Sheet_Portugal_Decriminalization_Feb2015.pdf
Transform (2014), Drug decriminalisation in Portugal: setting the record straight: https://www.unodc.org/documents/ungass2016/Contributions/Civil/Transform-Drug-Policy-Foundation/Drug-decriminalisation-in-Portugal.pdf
Daniel Reuben Yablon (2011), The Effect of Drug Decriminalization in Portugal on Homicide and Drug Mortality Rates, University of California, Berkeley: http://econ.berkeley.edu/sites/default/files/yablon_daniel.pdf
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA), 2011, Drug Policy Profile Portugal: http://www.emcdda.europa.eu/system/files/publications/642/PolicyProfile_Portugal_WEB_Final_289201.pdf
Hannah Laqueur (2014), Uses and Abuses of Drug Decriminalization in Portugal, Law & Social Inquiry Journal of the American Bar Foundation: https://www.law.berkeley.edu/files/Laqueur_(2014)_-_Uses_and_Abuses_of_Drug_Decriminalization_in_Portugal_-_LSI.pdf
Kellen Russoniello (2013), The Devil (and Drugs) in the Details: Portugal’s Focus on Public Health as a Model for Decriminalization of Drugs in Mexico, Volume 12 Issue 2, Yale Journal of Health Policy, Law, and Ethics: http://digitalcommons.law.yale.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1200&context=yjhple
Joint Committee on Justice, Defence and Equality (2015), Report of visit by a Committee delegation to examine the impact of Portuguese approach to the possession of certain drugs, Houses of the Oireachtas, Lisbon: http://www.drugsandalcohol.ie/24202/1/Justice%20Comm%20Final-Report—Lisbon-2015.pdf
