Το Βιοκεφάλαιο: μια δυνατότητα διεξόδου από το Κεφάλαιο

Η παρούσα κρίση με τη συνεχιζόμενη αδυναμία του χρηματοπιστωτικού συστήματος να συγκεντρώνει κεφάλαια σε παγκόσμια κλίμακα και να επιτυγχάνει υψηλές αποδόσεις και κέρδη καθώς επίσης και τον κίνδυνο κατάρρευσης σημαντικών τομέων παραγωγής όπως π.χ. της αυτοκινητοβιομηχανίας), έχει σαν αποτέλεσμα την επαναενδυνάμωση του κράτους.

Διότι διατυπώνεται από όλους σχεδόν τους κλάδους και σχεδόν παντού στον κόσμο, το αίτημα για κρατική παρέμβαση με “ενέσεις και πακέτα”, για να συνεχίσουν όπως μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα όμως η κρίση οδηγεί παντού σε αύξηση του κρατικού χρέους και των ελλειμμάτων του[1], αφού ο χρηματοπιστωτικός τομέας, ενώ υπήρξε η αφορμή για το ξεκίνημα της κρίσης, λαμβάνει επιπλέον μεγάλες επιχορηγήσεις από τις κυβερνήσεις (μαζί με κάποιες αυτοκινητοβιομηχανίες βέβαια). Αυτό έχει αντίκτυπο στους πολίτες, γιατί πρέπει να συνδράμουν, κυρίως αυτοί, ως φορολογούμενοι και εργαζόμενοι στη μείωση αυτών των ελλειμμάτων. Η τρεπεζική κρίση αρχικά, αρχίζει να μετετρέπεται σιγά-σιγά σε κρατική κρίση, γιατί αυτή η στροφή προς το κράτος δεν γίνεται σε περίοδο ανόδου με κοινωνικές παροχές προς τη πλειοψηφία των πολιτών, αλλά σε περίοδο κατα την οποία αυξάνονται τα χρέη, λόγω μεταφοράς πόρων προς τους πλουσίους. Έχουμε δηλ. αυτό που έχει αποκαλεσθεί “ο σοσιαλισμός των κεφαλαιούχων” ή “ο μεταμοντέρνος νεοφιλελευθερισμός”, ο οποίος αφού θα έχει καταβροχθίσει ότι είχαν αποταμιεύσει οι προηγούμενες γενεές, θα απαιτεί μέσω των κυβερνητικών ενισχύσεων-οι οποίες στην ουσία θα είναι δυνατές μόνο μέσω κρατικών δανείων που θα τα πληρώσουν οι επόμενες γενεές- να καταβροχθίσει και την υλική βάση για την επιβίωση των επόμενων γενεών. Γι αυτό ένα τέτοιο κράτος δεν θα έχει τη συναίνεση της νέας γενιάς και θα βρίσκεται συνεχώς σε κρίση, ενώ οι κυβερνήσεις, μάλλον δεν θα καταφέρνουν να λύσουν στο τέλος τα οικονομικά προβλήματα και θα ματεοπονούν, είτε με τις “χρηματικές ενέσεις”, είτε με τα “αναπτυξιακά” προγράμματα. Το ίδιο και η Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ, η ΕΕ, οι G8 κ.λ.π.
 

Το αποτέλεσμα πολύ πιθανόν να είναι μια ύφεση, που οδηγεί σε έκπτωση του βιοτικού επιπέδου της κοινωνίας συνολικά. Τα κόμματα εξουσίας και οι πολιτικοί τους θα επιχειρηματολογούν οτι πρόκειται για μια κοινωνικοποίηση των ζημιών για το κοινό συμφέρον, ώστε αργότερα, όταν ξεπερασθεί η κρίση και επανέλθουν στην κερδοφορία οι επιχειρήσεις, όλοι να απολαύσουμε τα καλά της. Όμως θα αποδειχθεί σύντομα οτι ήταν ελιγμός, γιατί δεν θα υπάρχει τίποτε άλλο να κοινωνικοποιηθεί παρά τεράστια χρέη. Όπου θα υπάρχουν κέρδη θα ιδιοποιούνται. Εδώ ιδιωτικοποιούνται από τους μάνατζερς οι ίδιες οι “ενέσεις” του κράτους στην περίοδο της χασούρας και δεν θα ιδιωτικοποιούνται στην κερδοφορία; Η μερική κρατικοποίηση των τραπεζών δεν αρκεί. Μια ανταπόδοση απο τη πλευρά των επιχειρήσεων δεν υπάρχει. Το αντίθετο:  και άλλοι τομείς της επιχειριματικότητας θα θέλουν να επωφεληθούν από τα πακέτα των δισεκατομμυρίων της κρατικής βοήθειας και οι απαιτήσεις θα επεκτείνονται, από την άρση των κοινωνικών παροχών μέχρι και τα τσεκ για τους αγοραστές αυτοκινήτων. Απο ότι φαίνεται θα γίνεται ακριβώς αυτό που κριτίκαραν οι αντίπαλοι της παγκοσμιοποίησης: μετά το γενικό σοκ, συνεχίζεται στις αγορές η ίδια νοοτροπία του παγκόσμιου “καζίνου”. Ζημιές κοινωνικοποιούνται, κέρδη ιδιωτικοποιούνται. Οι ΗΠΑ σώζουν τη  Wall Street και την αυτοκινητοβιομηχανία της, αλλά ξεχνούν τις φτωχογειτονιές τους. Η ΕΕ στη προσπάθειά της να σταθεροποιηθεί χάνει απο τα μάτια της το περιβάλλον και τη κλιματική αλλαγή καθώς και την κτυπημένη απο την πείνα Αφρική.[2]

Ο καπιταλισμός λοιπόν, στη μορφή που έχει πάρει τα τελευταία χρόνια με την παγκοσμιοποίησή του, βρίσκεται μπροστά σε μια μεγάλη κρίση, που μπορεί να μετατραπεί και σε συστημική, αν χάσει τη συναίνεση που είχε εξασφαλίσει από τη μεσαία τάξη και την εξειδικευμένη ελίτ της εργατικής τάξης στις χώρες του κέντρου. [3]

Όμως και αυτό να μη συμβεί, και κατά κάποιο τρόπο να ξεπεράσει τη παρούσα κρίση, αφού τα “υποζύγια”που θα υφίστανται στο έπακρο την κρίση δεν είναι μάλλον σε θέση να αντιδράσουν μαζικά απο ότι φαίνεται[4], έχει μπροστά του να αντιμετωπίσει την οικολογική κρίση. Την κατάρρευση του περιβάλλοντος και της βιόσφαιρας, την έλλειψη και το πεπερασμένο των ενεργειακών-φυσικών πόρων, τη βιολογική κατάρρευση αλλά και τον υπερπληθυσμό της ίδιας της ανθρωπότητας, την εξαφάνιση των άλλων ειδών κ.λ.π. Και αυτή η κρίση δεν είναι μακρυά.[5]

β) Το Βιοκεφάλαιο: στην επιστημονική συζήτηση για το κλίμα π.χ., το κρίσιμο θέμα είναι το ζήτημα των «σημείων μη επιστροφής» (‘tipping points)’, δηλ. των σημείων όπου μια μικρή αύξηση στη θερμοκρασία ή άλλη μεταβολή στο κλίμα, μπορεί να πυροδοτήσει μια δυσανάλογα μεγαλύτερη μεταβολή στο μέλλον, που μπορεί στη συνέχεια να καταστεί μη αναστρέψιμη(το σημείο μη επιστροφής, για παράδειγμα στο λιώσιμο των πάγων της Αρκτικής, τοποθετείται στα 10 περίπου έτη)

 Αντί λοιπόν οι ιθύνοντες του καπιταλισμού να προβάλλουν την, επιθυμητή απο τη δική τους πλευρά, προοπτική της μελλοντικής ανάκαμψης και αέναης ανάπτυξης, πρέπει να βρουν πολύ πιο ριζοσπαστικούς και γρήγορους τρόπους αντιμετώπισης αυτών των δραματικών εξελίξεων.

Με τη σημερινή τους λογική του “τουρμποκαπιταλισμού” θα οξύνουν αυτή τη κρίση ακόμα περισσότερο και θα μας οδηγήσει σε ανεπανόρθωτες καταστροφές. Αν λοιπόν ένα μέρος της παγκόσμιας κεφαλαιοκρατικής τάξης δει εγκαίρως και αποδεχθεί, οτι το σημερινό της σύστημα δεν έχει άλλη προοπτική εκτός από τη καταστροφή των συνθηκών επιβίωσης και αναπαραγωγής της βιόσφαιρας του πλανήτη, τότε είναι δυνατόν να απαντήσει δίνοντας άλλη μορφή στο κεφάλαιο και τις σχέσεις παραγωγής. Εντάσσοντας δηλαδή σε αυτές τις σχέσεις ,τη βιόσφαιρα και γενικότερα τη φύση, κεφαλαιοποιώντας τες. Θεωρώντας και αντιμετωπίζοντας δηλαδή αυτές, σαν μορφή μεταβλητού κεφαλαίου, σαν “Βιοκεφάλαιο” και επιδιώκοντας στη συνέχεια την “πράσινη” ανάπτυξη.[6]

Αυτή η θεώρηση θα συμφιλιώσει την σημερινή παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία με τα φυσικά αποθέματα και τα συστήματα ζωής- τη βιόσφαιρα του πλανήτη. Τον ίδιο τον άνθρωπο να τον μετατρέψει σε παράγοντα αποκατάστασης της ισορροπίας σε αυτήν.

Η βιόσφαιρα μέχρι τώρα αντιμετωπιζόταν απο το κεφάλαιο σαν ένα απόθεμα έξω απο την αγορά και δεν έμπαινε καθόλου στους ισολογισμούς του. Η αγορά με τη σειρά της αντιμετωπιζόταν σαν ένα “μαύρο κουτί”, όπου μπαίνουν απο τη μιά οι πρώτες ύλες και απο την άλλη βγαίνουν τα προϊόντα. Στη πραγματικότητα όμως η αγορά είναι ένα ανοικτό σύστημα με τη λογική της συνεχούς ανάπτυξης, στα πλαίσια ενός μεγαλύτερου συστήματος, αυτού του πλανήτη, που με μια έννοια είναι κλειστό, αφού το μόνο που “εισρέει” δωρεάν είναι η σταθερή, για εκατομμύρια χρόνια ακόμα, ηλιακή ενέργεια. Αυτή κινεί και καθορίζει όλες τις διαδικασίες της ζωής σε αυτό. Όλα τα άλλα, δηλ. οι μεταμορφώσεις της ύλης και της ενέργειας, τα απόβλητα κ.λ.π. παραμένουν στο σύστημα. Τα ίδια τα αποθέματα και οι δυνατότητες αντίστασης, που διαθέτει το σύστημα είναι πεπερασμένα. Η φύση και οι υπηρεσίες της(τροφή, νερό, βιομάζα, κύκλοι της ύλης, κλίμα, σταθερότητα βιοποικιλότητας κ.λ.π.), δεν είναι απλά ένα μεταξύ των άλλων οικονομικό απόθεμα, αλλά η ίδια η βάση για όλες τις οικονομικές δραστηριότητες. Το κόστος της κατανάλωσης και της εξάντλησης αυτών των υπηρεσιών δεν έμπαινε μέχρι τώρα σε κανένα ισολογισμό. Όμως στο τέλος το κόστος τους θα το πληρώσουμε όλοι, και οι κεφαλαιούχοι.

Το λάθος του καπιταλισμού, και όχι μόνο(π.χ. και του “υπαρκτού σοσιαλισμού”), ήταν οτι οργάνωσε τις οικονομικές δραστηριότητες του ανθρώπου με βάση τα δεδομένα μιας μερικής κοινωνικής επιστήμης του “οίκου”, της οικονομίας, διαχωρισμένης από την άλλη επιστήμη του “οίκου”, την οικολογία. Τα κελεύσματα της μιας δεν είχαν καμιά σχέση με τα κελεύσματα της άλλης. Το βέλτιστο για τη πρώτη ήταν η συνεχής, χωρίς όρια, ανάπτυξη και μεγένθυση. Για τη δεύτερη το σημαντικότερο η ισορροπία, ενώ η μεγένθυνση απο ένα σημείο και πέρα είναι όχι μόνο ζημιογόνα, αλλά και λάθος.

Σήμερα, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, έχουμε φθάσει στα όρια, τα οποία βάζει το πλανητικο σύστημα, άν δεν τα έχουμε ξεπεράσει. Βέβαια μπορεί ακόμα ορισμένοι κλάδοι ή περιοχές να συνεχίζουν να ανπτύσσονται, αλλά αυτό γίνεται σε βάρος του όλου συστήματος. Το  όλον όμως σύστημα δεν μπορεί να συνεχίζει να αναπτύσσεται πλέον. Η ευημερία 7 δισεκατομ. ανθρώπων δεν μπορεί να εξασφαλισθεί μόνο από το “αόρατο χέρι” της παγκόσμιας αγοράς. Αυτό είναι “φυσικώς αδύνατο”. Τα οικοσυστήματα δεν θα αντέξουν 7 δισ. να έχουν από ένα αυτοκίνητο(έστω και αντιρρυπαντικής τεχνολογίας) και ένα σπίτι(έστω και με μόνωση).

Στη δίνη της αύξησης των αριθμών απειλείται με καταστροφή όχι μόνο η φύση, αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος. Η καπιταλιστική οικονομία στηρίχθηκε στο μοντέλο του ανθρώπου, που ταιριάζει σε μια μηχανή. Μια μηχανή που υπακούει στο μαθηματικό αλγόρυθμο της προστιθέμενης αξίας. Είναι ο “Homo oeconomicus”, ο “ορθολογικώς δρων”, ο οποίος επιδιώκει πάντα ένα και μόνο: την μεγιστοποίηση της ωφελιμότητας, δηλ. του κέρδους. Απο την ορθολογική σκέψη του δεν μπαίνουν καθόλου τα ερωτήματα για το τι έχει νόημα, τι προωθεί την ευτυχία, ποιές οι αξίες της ύπαρξης, ποιές οι σχέσεις του με την υπόλοιπη βιόσφαιρα. Καθορίζεται από  την απληστία, τη βουλιμία, τον ανταγωνισμό και την κυριαρχία πάνω στον άλλο άνθρωπο και τη φύση.

Τώρα που όπου νάναι, εκτός απο πολλές πολυεθνικές εταιρείες(λόγω έλλειψης χρηματοδότησης), θα κηρύξει πτώχευση και η “Α.Ε. Γη”(λόγω κατάρρευσης των φυσικών αγαθών)[7] : στον μεν “Νότο” ο άνθρωπος οδηγείται στην αρρώστεια και στην εξαθλίωση των συνθηκών ζωής του(εκτός απο κάποιες ελίτ), στο δε “Βορρά” στην ανεργία και στη ψυχολογική κατάρρευση μαζί με την οικονομική.

Ήρθε λοιπόν η στιγμή για αλλαγή πορείας: να αποχαιρετίσουμε τον καπιταλισμό; Όχι γιατί ακόμα  δεν ξέρουμε που να πάμε. Ώσπου να το βρούμε, και ακριβώς για να έξασφαλίσουμε τον απαραίτητο χρόνο για  να το κάνουν αυτό οι νέες γενιές, πρέπει να διορθώσουμε και να μεταρρυθμίσουμε τον σημερινό νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό(που με μαθηματική ακρίβεια μας πάει στην καταστροφή) και να τον μετατρέψουμε σε “πράσινο”. Πώς; Με το να ενοποιήσουμε  την οικονομία και την οικολογία και να δημιουργήσουμε την νέα ενιαία επιστήμη του “οικου”[8]. Με το να κεφαλαιοποιήσουμε τη φύση και να τη μετατρέψουμε σε βιοκεφάλαιο και στη συνέχεια να της συμπεριφερθούμε σαν να πρόκειται  για  συμβατικό κεφάλαιο. Αυτό μπορεί να γίνει αν χρηματοποιήσουμε τα φυσικά οικοσυστήματα και προωθήσουμε ένα “πράσινο σχέδιο”ανάκαμψης, το οποίο θα αντιμετωπίσει ταυτόχρονα μαζί με την σημερινή υποτίμηση του συμβατικού κεφαλαίου και την καταστροφική υποτίμηση του βιοκεφαλαίου. Το σχέδιο αυτό θα στηρίζεται στην ιδέα οτι για να ανακάμψει το συμβατικό κεφάλαιο, δεν θα πρέπει να επιδιώξει ακόμα παρα πέρα την υποτίμηση του βιοκεφαλαίου(πράγμα που έκανε μέχρι σήμερα και απο αυτό κέρδιζε σε συνδυασμό με την υποτίμηση της ανθρώπινης εργασίας), αλλά αντίθετα να επιδιώξει την ανάκαμψή του. Με αυτόν τον τρόπο το συνολικό κεφάλαιο που προκύπτει αναβαθμίζεται και μπορεί να έχει κάποιο μέλλον. Οι αγορές θα μπορούν να συνεχίσουν να ικανοποιούν τις αναβαθμισμένες ανάγκες των ανθρώπων(αναβαθμισμένες με την έννοια οτι δεν είναι μόνο καταναλωτικές[9], αλλά εμπλουτισμένες και με την ανάγκη για μια πνευματικότερη ζωή σε ένα όμορφο και υγιές περιβάλλον) και των άλλων ειδών.

Σημαντικότατοι μηχανισμοί για την ανάπτυξη του βιοκεφαλαίου θα είναι: από τη μια οι όσο γίνεται και πιο παγκοσμιοποιημένες “ηθικές-πράσινες” επιχειρήσεις-τράπεζες και από την άλλη οι ήδη υπάρχουσες, αλλά και νέες διεθνείς Μ.Κ.Ο. Οι επιχειρήσεις αυτές, όταν εξελιχθούν, ώστε να έχουν συγκεντρωποιήσει σημαντικά κεφάλαια και να έχουν αναπτύξει “κοινωνική-οικολογική υπευθυνότητα“ και έχοντας αποκτήσει οικονομικές σχέσεις παντού, θα ξέρουν καλά τι συμβαίνει και ποιά είναι τα προβλήματα, ακόμα και στις περιφερεικές ανθρωποκοινότητες και οικοσυστήματα Ακριβώς όπως οι σημερινές πολυεθνικές ξέρουν καλύτερα από τις κυβερνήσεις ποιά είναι τα προβλήματα και οι ανάγκες -για αυτές ευκαιρίες για εκμετάλευση- παντού. Οι αντίστοιχες τράπεζες θα παίξουν το ρόλλο που έπαιζαν και οι συμβατικές για το κεφάλαιο. Επενδύσεις και δάνεια προς τη κατεύθυνση της πράσινης-ηθικής επιχειρηματικότητας. Η “πράσινη” κεντρική τράπεζα θα δίνει τη δυνατότητα στις πράσινες κυβερνήσεις να ασκούν πράσινη πολιτική. Ηθικές τράπεζες των “φτωχών”, όπως για παράδειγμα η τράπεζα του προφέσσορα Muhammad Yunus του Μπαγκλαντές[10], θα καλύπτουν τα κενά του πράσινου καπιταλισμού στις φτωχές χώρες. Ταυτόχρονα θα το βοηθήσουν να αντιληφθεί οτι οι φτωχοί δεν θα είναι πια μέρος του προβλήματος για τη βιόσφαιρα, αλλά αντίθετα μέρος της λύσης. Διότι με λίγη μόνο βοήθεια θα ανταπεξέρχονται στην επιβίωσή τους και θα είναι ευχαριστημένοι, χωρίς τον υπερκαταναλωτισμό, στον οποίο έχουν συνηθίσει οι πλούσιοι-αναπτυγμένοι (οι οποίοι θα είναι και το πρόβλημα).

Η ανάκτηση του βιοκεφαλαίου(βλέπε περιβάλλοντος), όπου γινόταν και με τον τρόπο που γινόταν μέχρι σήμερα(π.χ. προστατευόμενες περιοχές, αντιρρυπαντική τεχνολογία κ.λ.π), σύμφωνα με οικολόγους οικονομολόγους, είχε μια σχέση 1: 100. Δηλαδή το 1 Ε επένδυση στη φύση σήμερα, θα το ξεπληρώσει η ίδια στο μέλλον με 100 Ε. Τέτοιες “αποδόσεις” δεν τις έχει πετύχει το κεφάλαιο ούτε στα τρελλά όνειρά του. Είναι λοιπόν δυνατόν να πεισθούν οι επενδυτές[11] να επενδύσουν στη φύση, τη ζωή, τη βιόσφαιρα και στη πράσινη τεχνολογία, όταν μάλιστα θα δουν πολύ σύντομα οτι αν δεν το κάνουν οι τραπεζικοί λογαρισμοί τους θα νεξανεμίζονται και θα μηδενίζονται(όπως π.χ. το κεφάλαιο που έχει επενδυθεί στις ασφαλιστικές εταιρείες και που θα πρέπει να πληρώνει τις καταστροφές απο τις αλλαγές στο κλίμα).

Μερικά παραδείγματα[12]:

• Στην πόλη της Ν.Υόρκης: έχει υπολογισθεί οτι τα δένδρα του δρόμου, σαν κλιματιστικά, φίλτρα σκόνης και ωραία θέα, αποδίδουν 122 εκατομ. Δολ. κάθε χρόνο, που είναι στην ουσία το ποσό που θα στοίχιζε η παραγωγή του ίδιου αποτελέσματος με τεχνικά μέσα, αν δεν υπήρχαν τα δένδρα.
• Στη Γερμανία: τα έλη που έχουν ξανασυσταθεί, αποθηκεύουν το CO2 με κόστος 1Ε ανά τόνο. Το κόστος αυτό είναι κατά 750 φορές μικρότερο σε σχέση με το κόστος της παραγωγής του ίδιου αποτελέσματος με εφαρμογές αντιρρυπαντικής τεχνολογίας στους κινητήρες ή με τις μονώσεις στα κτίρια.
• Στη Βαλτική θάλασσα: μόνο με τα μέτρα που πήρε η Σουηδία για καλυτέρευση της ποιότητας του νερού της, υπήρξε επιπλέον απόδοση ύψους 54 εκατομ. Ευρώ το χρόνο, από την αύξηση των ψαριών της και του τουρισμού της.
• Wall Street: το Φεβρουάριο του 2008 σαράντα απο τους πιο μεγάλους επενδυτές της υπέγραψαν διακήρυξη, με την οποία απαιτούσαν απο την πολιτική να εκφρασθεί ο οικονομικός ρόλος της φύσης και στους νόμους που υοθετεί. Αυτοί ξέρουν περισσότερο απο τον καθένα οτι με το περιβάλλον μπορεί να κερδίσει κανείς λεφτά.
• Η Solarworld η μεγαλύτερη εταιρεία της Γερμανίας που ασχολείται με εφαρμογές ηλιακής ενέργειας και θεωρείται ο ηγέτης στον κλάδο, θέλει να εξαγοράσει την κλονιζόμενη, λόγω της μητρικής της General Motors, αυτοκινητοβιομηχανία της Opel και να τη μετατρέψει στη πρώτη ευρωπαϊκή πράσινη αυτοκινητοβιομαχανία.

Έχει υπολογισθεί, στα πλαίσια των “πράσινων οικονομικών”, οτι αν επιστραφεί το 15% της επιφάνειας της γης στην άγρια φύση, τότε θα ήταν δυνατό να εξασφαλισθούν οι φυσικές υπηρεσίες, όπως το νερό και το κλίμα για τις μέλλουσες γενεές. Και αυτό θα κόστιζε με σημερινές τιμές γύρω στα 25 δισ. δολ. (Τίποτε δηλαδή σε σχέση με τα 10 τρισ., που χάθηκαν τον περασμένο Οκτώβριο με τη χρηματοπιστωτική κρίση).[13] Η “πράσινη” οικονομία, σε αντίθεση με τη σημερινή, δε θα σπαταλούσε πια ζωτικά φυσικά αποθέματα και θα επιδίωκε την ανάπτυξη της βιοποικιλότητας, γιατί είναι τώρα πια γνωστό οτι η παραγωγικότητα ενός οικοσυστήματος αυξάνει με την αύξηση της πολυπλοκότητας.

γ) Κριτική αυτής της θεώρησης: με τη παραπάνω λογική που διατρέχει το βιοκεφάλαιο, θα μπορούν να ενσωματωθούν σε αυτό εκείνα τα κομμάτια της φύσης και της βιόσφαιρας, τα οποία είναι χρήσιμα στον άνθρωπο, όπως οι φυσικοί πόροι και οι παράγοντες που διαμορφώνουν το κλίμα. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή με μια χρησιμοθηρική προσέγγιση και όχι με μια προσέγγιση που αποδίδει αυταξία στη φύση. Οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινότητες και οι ιδιαιτερότητές τους θα μπορούν να ενσωματωθούν μόνο από την άποψη της χρησιμότητάς τους σαν συντελεστών της πράσινης παραγωγής και σαν πεδίο των εφαρμογών της. Η εργασία τους βέβαια θα έχει μεγαλύτερη σημασία, μια και η πράσινη παραγωγή θα είναι μεγαλύτερης έντασης πνευματικής και σωματικής εργασίας απο ότι η σημερινή μηχανοποιημένη παραγωγή. Επίσης και οι χώροι διαμονής τους, με την έννοια οτι θα είναι χώροι του “αργού ρυθμού”, των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, των “συν” ενεργειακών κτιρίων, των ενσωματωμένων πάρκων αναψυχής και καλλιεργειών τροφής κ.λ.π. Όμως  οι πλευρές τους εκείνες(όπως τα ιδιαίτερα ήθη, οι πολιτιστικές συνήθειες και οι τοπικές κουλτούρες, τα πάθη, η αισθητική τους, οι ιδιαίτεροι κοινωνικοί θεσμοί τους κ.λ.π.), οι οποίες δεν θα χρησιμεύουν στο συνολικό κεφάλαιο, θα παραμεληθούν.

Από την άλλη, αφού και το περιβάλλον έχει οικονομική αξία για την αγορά, θα συνεχίζει να επικρατεί σε αυτή η λογική της μεγιστοποίησης του κέρδους, πράγμα που θα μπορεί να οδηγεί σε αναλύσεις κόστους-οφέλους και σε άνισες ανταλλαγές περιβαλλοντικών συντελεστών μέσω της αγοράς ή στη θυσία(υποβάθμιση) κάποιων οικοσυστημάτων έναντι άλλων πιο επικερδών.

Αν αφεθούν λοιπόν οι αγορές και η ιδιοκτησία να λειτουργήσουν σαν βασικός μηχανισμός του βιοκεφαλαίου, είναι προφανές οτι δεν θα μπορέσουν από μόνες τους να αποφασίζουν με πολιτικά, ηθικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια.[14] Η “αγορά ρύπων” για παράδειγμα φαίνεται οτι λειτουργεί με κριτήριο οτι οι περιβαλλοντικές βλάβες είναι αναστρέψιμες και οτι υπάρχει πολύς καιρός για να πετύχουμε την αναστροφή, πράγμα που η πραγματικότητα το διαψεύδει. Ή η αγορά γης: μπορεί π.χ. να αποφασίζει,  από άποψη κέρδους, να μετατρέψει μια περιοχή σε εγκατάσταση φωτοβολταϊκών, ενώ κοινωνικά μπορεί να είναι πιο ωφέλιμο να διατηρηθεί αυτή η περιοχή σαν ζώνη καλλιέργειας.

Υπάρχει βέβαια και άλλο πρόβλημα. Δεν μπορούν όλες οι “υπηρεσίες” της φύσης να χρηματοποιηθούν, γιατί ενώ στον καπιταλισμό έχουμε μάθει να δίνουμε σε όλα τα πράγματα μια τιμή σαν αγοραστές, δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για την ίδια την μελλοντική αξία τους. Βέβαια η χρηματοποίηση εννοείται οτι θα είναι το πρώτο βήμα, που θα δώσει την ώθηση για να μπούμε στην πράσινη οικονομία. Τότε θα μάθουμε να εκτιμούμε σωστά και αξίες, που τώρα φαίνονται να είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενικές, αλλά στην ουσία είναι γενικές για τους ανθρώπους, όπως π.χ. η ομορφιά, ειδικά στη φύση, ή η ελευθερία η ατομική και κοινωνική, ή η διαφορετικότητα. Θα μάθουμε να αντιμετωπίζουμε τον ίδιο τον άνθρωπο σαν ολοκληρωμένη οντότητα(πρόσωπο) και όχι στην εκδοχή του ατόμου της βιομηχανικής εποχής, σαν θρυματισμένη συνείδηση διαμορφωμένη από τα μεγασυστήματα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.[15] Θα επιστρέψουν όμως οι αξίες της ζωής και στην ίδια την αγορά; Θα ενσωματωθούν οι βιορυθμοί στους ρυθμούς της αγοράς; Σήμερα ο χρόνος, σαν σημαντική διάσταση για την ανθρώπινη συνείδηση και κυρίαρχος παράγοντας για την πνευματική αυτοανάπτυξη και τη σωματική αναζωογόνηση, έχει εκμηδενισθεί. Η ζωή και η εργασία καθορίζεται απο μεγάλες ταχύτητες και λαμβάνει χώρα επί 24ώρου βάσης. Θα συνεχισθεί αυτό; Το βιοκεφάλαιο θα χειρίζεται τον άνθρωπο και τη βιόσφαιρα με ρυθμούς πιο γρήγορους από τους ρυθμούς αναπαραγωγής τους; Είναι ερωτήματα, που δε μπορούν να απαντηθούν από τώρα, γιατί θα πρέπει να έχουμε αλλάξει τον τρόπο οικονομικής σκέψης και δράσης και να έχουμε βάλει καινούργιους κανόνες και όρια.

Εξάλλου το πράσινο Neu Deal, όπως προτείνεται σαν απάντηση εξόδου από τη κρίση, ανάλογη με αυτή στο κραχ του1929, δίνει την εντύπωση οτι οι επενδύσεις του Κεφαλαίου στο Περιβάλλον και τη Βιόσφαιρα θα παίξουν τον ρόλο του νέου κινητήρα στην ανάπτυξη για τη νέα συσσώρευσή του. Οτι π.χ. οι νέες “πράσινες” θέσεις εργασίας (προβλέπει π.χ. επενδύσεις ύψους 500 δις ευρώ από τις οποίες θα προκύψουν 5 εκατομμύρια θέσεις εργασίας για όλη την ΕΕ),με το αντίστοιχο εισόδημα που θα δημιουργήσουν, θα τονώσουν την αγορά εμπορευμάτων. Ή οτι τα πράσινα Fonds είναι η λύση για τους επενδυτές, οι οποίοι μπορούν να συνεχίζουν έτσι να λειτουργούν, σαν εισοδηματίες επενδυτές . Οι ίδιες οι επενδύσεις στην πράσινη τεχνολογία και γενικότερα στην οικονομία της γνώσης[16], είναι υψηλής έντασης κεφαλαίου. Τα “φτωχά” κράτη θα υστερήσουν σε σχέση με τα ανεπτυγμένα, οπότε θα αναπαράγουν τις ίδιες ανισότητες, αν δεν υπάρξει αλληλεγγύη και δικαιοσύνη. Και κάτι τέτοιο δεν μπορεί να εκφρασθεί στα πλαίσια της αγοράς.

Με τα πλαίσια λοιπόν της καπιταλιστικής λογικής, έστω και “πράσινης”, μετά από ένα μικρό ή μεγάλο διάστημα ανάκαμψης, και ο πράσινος καπιταλισμός θα αντιμετωπίσει τα αξεπέραστα οικολογικά και κοινωνικά όρια, που δεν θα επιτρέπουν την παραπέρα μεγένθυνση. Αν για παράδειγμα συνεχίζεται να αυξάνεται η ζήτηση για ενέργεια, σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορεί να καλυφθεί αυτή από τις εναλλακτικές μορφές. Το 2050, όπου για να μη έχουμε κλιματική καταστροφή θα πρέπει πάνω από το 90% της απαιτούμενης τότε ενέργειας να καλύπτεται από τις ανανεώσιμες, θα είναι πρακτικώς αδύνατο να επιτευχθεί αυτό, αν δεν υπάρξει μείωση της ζήτησης, της παραγωγής και της κατανάλωσης . Αν δεν υπάρξει αλλαγή του καταναλωτικού προτύπου, ιδίως στις αναπτυγμένες χώρες, γιατί δεν μπορεί να απαιτήσει κανείς από τις φτωχές σήμερα χώρες, να μην επιδιώξουν τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων τους. Στην περίοδο αυτή της κρίσης για παράδειγμα, όπου έχουμε μείωση της ζήτησης του πετρελαίου, θα έχουμε και μείωση των εκπομπών του CO2(αν και προς το παρόν θα αυξάνεται η κατανάλωση του άνθρακα και ίσως να μη έχουμε μείωση των συνολικών εκπομπών[17]).

δ)Μια περιορισμένη χρονικά διέξοδος:  αν ο καπιταλισμός μπορεί να έχει σαν οικονομικοκοινωνικό σύστημα κάποιο μέλλον ακόμα, αυτό μπορεί να το έχει μόνο σαν “πράσινος καπιταλισμός”,λόγω των οικολογικών ορίων, όπως αναφέρθηκε. Αλλά αυτό το μέλλον θα είναι περιορισμένο χρονικά. «Πιστεύω ότι ο 21ος αιώνας θα κυριαρχείται από το φυσικό κεφάλαιο, έτσι όπως ο 20ός είχε ταυτιστεί με το χρηματιστηριακό κεφάλαιο», υποστηρίζει ο Αχίμ Στίνερ, επικεφαλής του περιβαλλοντικού προγράμματος που εκπονεί ο ΟΗΕ. Με τον όρο φυσικό κεφάλαιο εννοεί το βιοκεφάλαιο με την έννοια, που περιγράψαμε πιο πάνω. Αλλά δεν θα είναι δυνατό να δώσει παράταση στο κεφάλαιο ένα ολόκληρο αιώνα. Στους δύο προηγούμενους αιώνες το κεφάλαιο για να πετύχει τη σημερινή ανάπτυξη πολύ μικρότερου πληθυσμού, έπρεπε να ξοδέψει την αποθηκευμένη(πετρέλαιο-άνθρακα) ηλιακή ενέργεια δισεκατομμυρίων ετών. Ενώ στον 21ο, το πράσινο κεφάλαιο θα μπορεί και θα πρέπει, το πολύ, να ξοδεύει μόνο την ετήσια, αναλογούμενη στην τομή του πλανήτη, ηλιακή ενέργεια. Και αυτό με έναν μεγαλύτερο ανθρώπινο πληθυσμό, που υπολογίζεται οτι μόνο μέχρι το 2050 θα φθάσει τα 9 δισ.  Δεν μπορεί να συνεχίσει επάπειρον να οργανώνει τις ανθρώπινες κοινότητες με κύριο μηχανισμό την παγκοσμιοποιημένη αγορά, γιατί αυτή από μόνη της οδηγεί πάντα στη μεγένθυνση(αύξηση ΑΕΠ)και χωρίς τη δίκαιη ανακατανομή σε παγκόσμιο επίπεδο, ο σχετικά φτωχός θα νοιώθει φτωχότερος. Έτσι θα βρίσκεται πάντα αντιμέτωπος με τα κοινωνικά όρια και αυτός θα είναι ο δεύτερος λόγος για τα περιορισμένα χρονικά του όρια

Γενικότερα: Ο σημερινός παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός έχει εξελιχθεί σε ένα σύστημα, που δύσκολα πια θα μπορέσει να ξαναβρεί την ισορροπία του. Γιατί όλο και περισσότερο δεν μπορεί «να αποτελεί ένα σύστημα». Οι «απορυθμίσεις», οι “απελευθερώσεις”, οι ηλεκτρονικές ταχύτητες των αγορών κλπ, που προώθησε, τον οδηγούν σε μια χαοτική κατάσταση, ανεξέλεγκτη από τις ίδιες τις κινητήριες δυνάμεις του. Ένα σύστημα που οι βασικές δομές του καθορίζονται από το 2ο θερμοδυναμικό αξίωμα της αύξησης της αταξίας(αρνητική εντροπία), καταλήγει πάντα, στον κόσμο που ξέρουμε και ζούμε, σε ένα χαοτικό σύστημα. Και η παρούσα κρίση έδειξε οτι έχει μπει ήδη σε μια περίοδο οικονομικού και πολιτικού χάους.  Θα μπορέσει ο “πράσινος” καπιταλισμός, χρησιμοποιώντας τα ίδια κύρια εργαλεία, δηλ. την παγκοσμιοποιημένη αγορά, την ιδιοκτησία, τον εταιρικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής και διανομής και τις τράπεζες, να ξεπεράσει αυτή τη κατάσταση που θα κληθεί να διαχειρισθεί; Λίγο δύσκολο. Το περισσότερο που θα πετύχει είναι μια παράταση της χαώδους κατάστασης, ώσπου να βρεθούν νέες κινητήριες δυνάμεις και νέες μορφές οργάνωσή τους. Αλλά τότε θα πρόκειται για καινούργιο σύστημα με νέες “αρχικές συνθήκες”, όπως θα το διατύπωναν οι φυσικομαθηματικοί.

Μέχρι  όμως να φθάσουμε στην επόμενη κρίση του “τουρμποκαπιταλισμού” ή του “πράσινου” καπιταλισμού, αν αυτός θα είναι τελικά η απάντηση στη παρούσα κρίση, δεν θα έχει διαμορφωθεί η πρόταση ή οι προτάσεις για το ξεπέρασμά τους; Δεν θα έχει αποκρυσταλλωθεί η δυνατότητα για μια ισορροποιημένη ένταξη των ανθρώπινων κοινοτήτων στο κλειστό πλανητικό σύστημα;

Ας το ελπίσουμε( αλλιώς δεν μας μένει παρά η πορεία προς το γκρεμό). Η ελπίδα μας αυτή έχει κάποια βάση, διότι εκτός από τη μεγαλύτερη χρονική παράταση, που θα μας δώσει ο πράσινος καπιταλισμός, αν επικρατήσει, θα έχει προσφέρει και ένα άλλο καλό. Θα μας οδηγήσει σε ένα νέο τρόπο σκέψης, συμπεριφοράς και ζωής. Αυτό με τη σειρά του θα μας βοηθήσει περισσότερο, για να προχωρήσουμε παραπέρα και να δημιουργήσουμε ένα νέο πολιτισμό, μια νέα κοινωνία μετακαπιταλιστική..

Για την ίδια όμως την επικράτηση του “πράσινου” καπιταλισμού υπάρχει ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα. Με ποιές κοινωνικές και πολιτικές δομές; Οι πολιτικές δομές που έχουν κυριαρχίσει στον καπιταταλιστικό τρόπο παραγωγής και οργάνωσης, δηλαδή το κράτος, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία και το κομματικό σύστημα, βρίσκονται από καιρό και οι ίδιες σε κρίση και έχουν χάσει την εμπιστοσύνη των πλειοψηφιών, οι οποίες αδιαφορούν και δεν συμμετέχουν στο πολιτικό γίγνεσθαι. Τα πράσινα κόμματα, στα πλαίσια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, εδώ και 30 χρόνια δεν έχουν καταφέρει να προωθήσουν την πράσινη οικονομία και τις ιδέες της αειφορίας. Και αυτό γιατί η μεσαία τάξη στις βιομηχανικές χώρες, με βάση την ψηφοφορία της οποίας αναδεικνύονταν οι κυβερνήσεις μέχρι τώρα, είχε σημαντικό μερίδιο απολαβών από το οικονομικό “μπουμ”. Κατά τη διάρκεια και μετά την οικονομική κρίση θα στραφεί προς τη πράσινη οικονομία ή θα απαιτήσει τη Σκανδιναβοποίηση; Θα στραφεί προς τα πράσινα κόμματα ή θα ξαναγυρίσει στη σοσιαλδημοκρατία; Αυτό θα είναι το αποφασιστικό σημείο για το αν θα ανέβουν στην εξουσία τα πράσινα κόμματα και αν το “πράσινο New Deal” και το “Βιοκεφάλαιο” θα έχουν μια ευκαιρία να μετατρέψουν τον καπιταλισμό σε “πράσινο” τέτοιο.

Γιατί ναι μεν η καινούργια συμμαχία του κινήματος της αειφορίας(που απο κάποιους αποκαλείται κίνημα των LOHAS: Lifestyle of Health and Sustainability[18]) με τη βιομηχανία, τη γεωργία και τις επαγγελματικές ενώσεις, μπορεί σε ένα βαθμό να προωθήσει τις ιδέες του[19]. Όμως μη γελιόμαστε, για να γίνουν αυτές κυρίαρχες στο επόμενο περιορισμένο χρονικό διάστημα που μας απομένει για την αναστροφή, θα πρέπει να κυριαρχίσουν στην πολιτική σκηνή και να ανέβουν στην εξουσία τα πράσινα κόμματα, έστω και με συνεργασίες με κόμματα, των οποίων τα προγράμματα θα συγκλίνουν.

ε) Και η μακροπρόθεσμη διέξοδος; Όσοι είναι εκτός της λογικής της ανάπτυξης, ακόμα και της “βιώσιμης πράσινης” ανάπτυξης, που όπως είπαμε θα δώσει μια παράταση, πρέπει να ξεκινήσουμε, όσο γίνεται πιο γρήγορα, για να διαμορφώσουμε την προοπτική για το ξεπέρασμα του καπιταλιστικού τρόπου οικονομικής, κοινωνικής, οικολογικής και πολιτικής οργάνωσης των ανθρώπινων κοινοτήτων. Αν βέβαια δεν έχουμε ξεκινήσει ακόμα, διότι υπάρχει ήδη τέτοιο κίνημα, το οποίο με τη μορφή παραδείγματος, προσπαθεί να κατέβει από το τρένο της ανάπτυξης, να πει στοπ σε αυτή και να διαμορφώσει και ιδεολογικά και κοινωνικά συνθήκες ευνοϊκές για εναλλακτικές προς το καπιταλισμό προτάσεις. Δεν χρειάζεται βέβαια αυτό το κίνημα να στραφεί ενάντια στην προσπάθεια για τον “πράσινο” καπιταλισμό και το πράσινο Neu Deal, γιατί θα ευνοηθεί από αυτό, τουλάχιστον στην αρχή.

Μια από αυτές τις προτάσεις που αρχίζει να διαμορφώνεται και προτείνει διαφορετική πορεία από αυτήν του παγκοσμιοποιμένου καπιταλισμού, είναι η Τοπικοποίηση. Αυτή η στροφή, θα έχει περισσότερο να κάνει με μια αποκεντρωμένη, τοπικοποιημένη κοινωνία που θα έχει σαν κύτταρο την αυτοδύναμη κοινότητα και θα στηρίζεται στον συνοσπονδιακό κοινοτισμό. Η Τοπικοποίηση, με την έννοια της πρότασης ενός συνόλου πολιτικών που ενισχύουν προνομιακά το τοπικό επίπεδο, είναι η ουσιαστική απάντηση στα μεγασυστήματα της Παγκοσμιοποίησης και τη σημερινή τους κρίση. Παρέχει το πλαίσιο που οι άνθρωποι και οι κοινοτικές τους συλλογικότητες θα μπορέσουν  να επαναπροσδιορίσουν και να ελέγξουν τη ζωή τους και την τοπική οικονομία, ώστε να επιτευχθεί η υποχώρηση της φτώχειας και των ανισοτήτων, η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής και της πρόνοιας, η αναβίωση της συνοχής της ανθρώπινης κοινότητας και της περιβαλλοντικής προστασίας, η αποκατάσταση του αισθήματος ασφαλείας για το μέλλον στα πλαίσια ενός ισορροποιημένου οικοσυστήματος. Το πλαίσιο της τοπικοποίησης απορρίπτει τον ανταγωνισμό σαν διαδικασία ανάπτυξης και δίνει έμφαση στη συνεργασία και την αλληλεγγύη για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος. Θα εμπνεύσει την πλειοψηφία των ανθρώπων να δημιουργήσει ένα νέο πολιτισμικό ρεύμα και μια νέα αυτοκαθοριζόμενη κοινωνία, ξεκινώντας από την τοπική κοινωνία, σε σχέση απόρριψης, αναδιάρθρωσης και ρήξης με την «υπαρκτή» παγκοσμιοποίηση και το κεντρικό εθνικό κράτος. Να δημιουργήσει αμεσοδημοκρατικές κοινότητες ανθρώπων, ομοσπονδίες κοινοτήτων,έθνη κοινοτήτων και κοινότητες εθνών.

Η στρατηγική της τοπικοποίησης συμπεριλαμβάνει όλα τα αιτήματα του κινήματος της αντιπαγκοσμιοποίησης(όχι σε οποιαδήποτε συμφωνία ελεύθερου εμπορίου, όχι στους φορολογικούς παράδεισους, να διαγραφούν τα χρέη του Τρίτου Κόσμου, δεν πρέπει να εξαντλήσουμε τη φύση και να εκμεταλλευτούμε τον άνθρωπο με ρυθμούς ταχύτερους από αυτούς που μπορούν να ανανεωθούν, όχι στην περιβαλλοντική καταστροφή και το ζοφερό μέλλον, όχι στην ιδιωτικοποίηση του γενετικού υλικού και στη βιοτεχνολογική ανάπτυξη διαγονιδιακών οργανισμών, όχι στην απορρύθμιση του κράτους πρόνοιας και στην επέκταση των ανισοτήτων, όχι στους ενεργειακούς πολέμους κ.λπ.). Μένει να οριοθετήσει και το περιεχόμενο της απαιτούμενης γενικής στροφής στις σημερινές συνθήκες.

Άμεσα βέβαια και σε σχέση με τη σημερινή κρίση μπορεί να διατυπώνει αιτήματα για ένα νέο “προστατευτισμό” απέναντι στα μεγασυστήματα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Τέτοια αιτήματα για παράδειγμα στη χώρα μας θα μπορούσαν να είναι:

1) Προς  τη κυβέρνηση και τους κρατικούς φορείς:

• Πρώτα-πρώτα το επίκαιρο: όχι λεφτά απο το κράτος στις τράπεζες – διευκόλυνση των δανειοληπτών στην αποπληρωμή των δανείων τους, χωρίς παραπέρα επιβάρυνση για τους ίδιους – καμμία δημοπρασία ή δήμευση, τουλάχιστον για τη πρώτη κατοικία.

 

• Επενδύσεις και διάθεση κρατικών πόρων για την ενίσχυση της τοπικής παραγωγής στην επίτευξη κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.

• Ενεργειακή και οικονομική αυτοδυναμία σε περιφερειακό επίπεδο 1) με την οργάνωση δραστηριοτήτων εξοικονόμησης ενέργειας και τη προώθηση των αποκεντρωμένων εναλλακτικών μορφών της 2) με τη δημιουργία αυτοδιαχειριζόμενων ομάδων-συλλογικοτήτων παραγωγοαναλωτών που θα στηρίζονται σε ντόπιες πλουτοπαραγωγικές πηγές ενέργειας, υλικών και ποικιλιών 3) με τη στήριξη της τοπικής αγοράς και διανομής των αγαθών.
• Αποκατάσταση των οικολογικών-περιβαλλοντικών ανισορροπιών σε κάθε τόπο, με διάθεση πόρων απο τη φορολόγηση της αντίστοιχης τοπικής υπάρχουσας ρυπαντικής οικονομικής δραστηριότητας. Ενίσχυση της οικολογικής γεωργίας.
• Τοπικά σύμφωνα απασχόλησης για τους ανέργους με τοπικές εταιρείες που θα ενσωματώσουν στη παραγωγή τους τοπικοποιημένους οικολογικούς και κοινωνικούς στόχους.

2) Προς τους πολίτες:

·        Ενεργοποίηση, αυτοοργάνωση, αυτοπαραγωγή μέρους της τροφής και αγαθών ικανοποίησης μέρους των αναγκών τους.

·        Ειδικά προς τους μικροκαταθέτες να αποσύρουν τις καταθέσεις τους απο τις τράπεζες. Να αγοράζουν, αν μπορούν  παρατημένη γη, καλύτερα ομαδικά. Να τη μετατρέψουν (έστω και αργότερα, όταν θα υπάρχει πρόβλημα επιβίωσης) σε οικολογικά καλλιεργήσιμη γη. Είτε από τους ίδιους, είτε δανείζοντάς την σε άλλους, που θα έχουν ανάγκη.

·        Προς τους νέους των πόλεων να παρατήσουν την ανεργία και τη μιζέρια της αναζήτησης τυχόν μισθωτής εργασίας και σε ομάδες και συλλογικότητες να εγκαθίστανται σε χώρους αυτοπαραγωγής και αυτοδιαχείρισης στην περιφέρεια. Είτε εξσφαλίζοντάς τους συλλογικά, είτε απαιτώντας τους απο κρατικούς, δημοτικούς, εκκλησιαστικούς φορείς που τους κατέχουν.

Γ. Κολέμπας