Την περίοδο της πρόσφατης πολυεπίπεδης κρίσης, όπως και σε κάθε δομική κρίση του καπιταλισμού, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το φυσικό περιβάλλον είναι από τα πρώτα θύματα.
Η οικονομική, κοινωνική και οικολογική κρίση που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια είναι απόρροια του καταστροφικού και στρεβλού μοντέλου ανάπτυξης που ακολουθήσαμε εδώ και δεκαετίες.
Ενός μη βιώσιμου μοντέλου, που συνέδεσε λανθασμένα την ευημερία με παραπλανητικούς οικονομικούς δείκτες όπως το ΑΕΠ, και την πρόοδο με την οικονομική ανάπτυξη. Γι αυτό και απέτυχε.
Είναι απαραίτητο να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της ευημερίας και της προόδου, τις ανάγκες και το βιωτικό επίπεδο των κοινωνιών, αν θέλουμε να περάσουμε στο επόμενο στάδιο εξέλιξης, αλλά και για να προστατεύσουμε ουσιαστικά τα θεμελιώδη δικαιώματα και το περιβάλλον.
Η παλιά αφήγηση, το παλιό μοντέλο στηρίχθηκε στο φαντασιακό της αέναης μεγέθυνσης, στον ανταγωνισμό και την ιδιώτευση, στην αστυφιλία και τη καταπάτηση, στη διαφθορά και τη λατρεία του χρήματος, στον εύκολο πλουτισμό και την απληστία, σε μια ωφελιμιστική ανθρωποκεντρική προσέγγιση που αποξένωσε τον άνθρωπο από την ανθρώπινη φύση του, αλλά και από το φυσικό περιβάλλον που τον φιλοξενεί.
Στον άλλο κόσμο από κοινού που δημιουργούμε, προτάσσουμε ένα άλλο ανθρωπολογικό τύπο που προάγει τη συνεργασία και την αλληλεγγύη, την αλληλοβοήθεια και την ειρηνική συνύπαρξη, την ανταλλαγή και το μοίρασμα, το Εμείς Μαζί αντί για το Εγώ Μόνος μου.
Που ξανά-ανακαλύπτει την ανθρωπιά και την ομορφιά της αρμονικής συνύπαρξης και της συνεργασίας με τη Φύση. Που αντιλαμβάνεται ότι ευημερία και πρόοδος επιτυγχάνεται μόνο όταν οι άνθρωποι ζουν με αξιοπρέπεια και καλυμμένες τις βασικές ανάγκες, όταν ζουν μια λιτή αφθονία μέσα σε μια οικονομία των φυσικών πόρων.
Στο άλλο κόσμο από κοινού που οραματιζόμαστε τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με αυτά των υπόλοιπων έμβιων όντων και της Μητέρας Γης, των βουνών, της θάλασσας, των ακτών, των δασών και της βιοποικιλότητας.
Το δικαίωμα σε ευημερία και πρόοδο δεν το έχουν μόνο οι άνθρωποι, αλλά και τα υπόλοιπα έμβια όντα και η Φύση. Στην προσπάθειά μας να ξεπεράσουμε την κρίση, δεν πρέπει να αναζητήσουμε μια επιστροφή στην προ της κρίσης “χρυσή” εποχή της κατανάλωσης και της ανάπτυξης όπως την ξέραμε, αλλά να αναζητήσουμε νέα μοντέλα για τη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, των υπόλοιπων έμβιων όντων και της Μητέρας Γης.
Αυτό μπορεί να γίνει μέσα μέσα από μια εκ βαθέων και συμμετοχική Συνταγματική αναθεώρηση (κατά τα πρότυπα χωρών όπως ο Ισημερινός ή η Ισλανδία), αλλά και την εφαρμογή πρωτοποριακών νόμων.
Είναι προφανές ότι κατά την περίοδο της πρόσφατης κρίσης πολλά από τα θεμελιώδη δικαιώματα που περιγράφονται στο ελληνικό Σύνταγμα και τη νομολογία (πχ για την πρόσβαση σε παιδεία και υγεία, πλήρη εργασία, αξιοπρεπή διαβίωση, αντικειμενική πληροφόρηση, κοινωνικό κράτος δικαίου και ελευθερία του Τύπου) καταπατήθηκαν ή καταστρατηγήθηκαν βάναυσα. Τι κάνουμε λοιπόν για να τα διασφαλίσουμε σε μια ιδανική κοινωνία;
Όσον αφορά αυτά καθεαυτά τα ανθρώπινα δικαιώματα, στην ιδανική κοινωνία που οραματιζόμαστε δεν θα έχουμε στρατούς, αστυνομία και φυλακές όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, θα υπάρχει ισονομία, αξιοκρατία, ισότητα και απονομή δικαιοσύνης.
Δεν θα μπούμε σε αναλυτικές προτάσεις για το πως να διασφαλίσουμε τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, γιατί θα μιλήσουν για αυτά οι υπόλοιποι ομιλητές και ομιλήτριες σε αυτή την ενότητα, αλλά και τις υπόλοιπες μέρες.
Ενδεικτικά μπορούμε να πούμε ότι στα θεμελιώδη δικαιώματα που καλύπτονται από το Σύνταγμα, πρέπει να γίνει ρητή αναφορά στο δικαίωμα στη στέγαση, στη μη διάκριση λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, καθώς και ρητή ενσωμάτωση της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα δικαιώματα του Ανθρώπου, αλλά και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Πρέπει επίσης να γίνει ρητή αναφορά στα διακαιώματα του μετανάστη- αιτούντα άσυλο και να περιγραφεί η προστασία του από το Κράτος, όπως και των μειονοτήτων.
Για να διασφαλιστούν τα θεμελιώδη δικαιώματα που αναφέρονται ήδη στο Σύνταγμα θα πρέπει να αναληφθούν πρωτοβουλίες για τον πλήρη διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους, για δημόσια δωρεάν παιδεία και υγειονομική περίθαλψη για όλους, για ένα βασικό εισόδημα άνευ όρων για όλους, για κοινωνικό έλεγχο της δικαιοσύνης, της διοίκησης και του νομοπαρασκευαστικού έργου, και πολλά άλλα.
Στο Σύνταγμα της Ελλάδας δεν υπάρχει καμιά ρητή αναφορά στα ζώα, αφού αυτά συγκαταλέγονται στο φυσικό περιβάλλον (άρθρο 24). Ενώ αποτελεί συμβατική υποχρέωση της Πολιτείας να τα προστατεύει αμφότερα αυτό ουσιαστικά δεν συμβαίνει, καθώς δεν υπάρχουν αποτελεσματικοί μηχανισμοί ελέγχου αλλά και ουσιαστική πολιτική βούληση για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας που θυσιάζεται στο βωμό της “ανάπτυξης”.
Η εθνική νομοθεσία προστατεύει ελλιπώς τα ζώα και το περιβάλλον και το ελληνικό δίκαιο αντιμετωπίζει κάθε τι που δεν είναι άνθρωπος ως αντικείμενο. Γνώμονας για την απονομή του δικαίου είναι πάντα η κυριότητα, η ιδιοκτησία, με αποτέλεσμα σε επίπεδο περιβαλλοντικής πολιτικής να έχουμε νομιμοποίηση και διαχείριση της υποβάθμισης αντί για αποτροπή της. Αυτό πρέπει να αλλάξει.
Η αναθεώρηση του ελληνικού Συντάγματος όσον αφορά στο ίσης σημασίας δικαίωμα των μη ανθρώπινων έμβιων όντων να συνυπάρχουν μαζί μας, χωρίς πόνο και δυστυχία, χωρίς ταλαιπωρία και εκμετάλλευση, είναι απαραίτητη. Η ρητή αναφορά στα άλλα έμβια όντα, που είναι απολύτως συναισθανόμενα πλάσματα, είναι απαραίτητο να υπάρχει στην επικείμενη αναθεώρηση του Συντάγματος, όπως αναγκαιότητα είναι και το να γίνει κακούργημα η κακοποίηση- δολοφονία των ζώων, καθώς μέχρι σήμερα είναι πλημμέλημα.
Η ρητή ενσωμάτωση της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων των Ζώων (Παρίσι 1978) στο Σύνταγμα πρέπει να είναι λοιπόν το επόμενο βήμα.
Εν κατακλείδι, θα θέλαμε να προτείνουμε τη σύνταξη του Νόμου της Μητέρας Γης και την ενσωμάτωση αντίστοιχων Συνταγματικών ρυθμίσεων κατά τα πρότυπα της Βολιβίας και του Ισημερινού (Εκουαδόρ), για να θωρακίσουμε τα δικαιώματα των υπόλοιπων έμβιων όντων και της Φύσης.
Το 2008 ο Ισημερινός έγινε η πρώτη χώρα στον κόσμο που υιοθέτησε ένα νέο Σύνταγμα, μέσω δημοψηφίσματος, στο οποίο η Φύση ή αλλιώς η Μητέρα Γη –εκεί όπου η ζωή αναπαράγεται και δημιουργείται– έχει το δικαίωμα για αναπόσπαστο σεβασμό της υπόστασής της και για τη διατήρηση και αναγέννηση των κύκλων ζωής, της δομής, των λειτουργιών και της εξελικτικής διαδικασίας της. Με αυτό τον τρόπο ο Ισημερινός έγινε η πρώτη χώρα που βασίζει το σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισής του στα δικαιώματα των υπόλοιπων έμβιων όντων και της Φύσης και όχι στην ιδέα ότι η Φύση είναι αντικείμενο και ιδιοκτησία του κράτους ή των ιδιωτών.
Στα άρθρα 10 και 71-74 το Σύνταγμα του Ισημερινού αναγνωρίζεται το αναφαίρετο δικαίωμα των οικοσυστημάτων να υπάρχουν και να ακμάζουν ελεύθερα από ανθρώπινες παρεμβάσεις, δίνεται το δικαίωμα στους πολίτες να υποβάλλουν αναφορές και αιτήματα για λογαριασμό των οικοσυστημάτων, ενώ απαιτεί από την κυβέρνηση να αντιμετωπίσει της παραβιάσεις 11 συνολικά δικαιωμάτων για τη Μητέρα Γη και τις κοινωνίες. Το Σύνταγμα του Ισημερινού κάνει επίσης αναφορά στην Ευζωία (Buen Vivir), ένα σύνολο πολιτισμικών και πολιτικών ιδεών συγγενικό με την αποανάπτυξη που τονίζει την ανάγκη να ζούμε σε αρμονία με τους υπόλοιπους ανθρώπους και τη φύση, μέσα σε ένα εναλλακτικό από το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης. Το Σύνταγμα του Ισημερινού οριοθετεί την Ευζωία σαν ένα σύνολο δικαιωμάτων, μια κατηγορία από τα οποία είναι και τα δικαιώματα της Φύσης, δίνοντας έτσι μια πιο βιο-πλουραλιστική διάσταση στη σχέση ανθρώπων- φύσης και εξαλείφοντας ταυτόχρονα το διαχωρισμό ανάμεσα στη Φύση και τις κοινωνίες.
Αντίστοιχα η Βολιβία το 2010 υιοθέτησε το Νόμο για τα δικαιώματα της Μητέρας Γη, που ακολούθησε μια σχετική Συνταγματική αναθεώρηση ένα χρόνο πριν, με στόχο να αναγνωρίσει τα δικαιώματα της Φύσης, αλλά και τις υποχρεώσεις του κράτους και των πολιτών να τα διασφαλίσουν.
Ο Νόμος ορίζει την νομική υπόσταση της Μητέρας Γη ως “συλλογικό υποκείμενο δημοσίου συμφέροντος” και την χαρακτηρίζει ως ένα δυναμικό και ζωντανό σύστημα που σχηματίζεται από την αδιαίρετη κοινότητα όλων των έμβιων όντων και των οικοσυστημάτων που είναι αλληλένδετα, αλληλοσυμπληρώνονται και μοιράζονται ένα κοινό πεπρωμένο. Ο Άνθρωπος είναι μέρος αυτού του συστήματος και όχι υπεράνω. Συμπληρώνει δε ότι η Μητέρα Γη θεωρείται ιερή για τους αυτόχθονες λαούς και τις κοινότητες σε όλο τον κόσμο.
Ο Νόμος θέτει 8 συγκεκριμένες αρχές οι οποίες διέπουν την ερμηνεία και την εφαρμογή του: Αρμονία, Συλλογικό καλό, Διασφάλιση της αναγέννησης της Γης, Σεβασμός και προστασία των δικαιωμάτων της Γης, Μη-κερδοσκοπική και δημόσια χρήση, και Πολυπολιτισμικότητα.
Λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία του Ισημερινού και της Βολιβίας, είναι απαραίτητα μερικά συμπληρωματικά (νομοθετικά) μέτρα για να διασφαλιστούν τα δικαιώματα της Μητέρας Γης:
- Δεν πρέπει να δίνεται στο κράτος η δυνατότητα να χαλαρώνει τις Συνταγματικές και νομοθετικές ρυθμίσεις για την προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων, των μη έμβιων όντων και της Μητέρας Γης με αφορμή το “εθνικό συμφέρον” κατά το δοκούν της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας.
- Υποχρεωτική η (ενημερωμένη) συναίνεση από τις τοπικές κοινωνίες σε ότι αφορά τον (στρατηγικό) σχεδιασμό έργων με επίπτωση στο τοπικό περιβάλλον τους και άσκηση δικαιώματος βέτο από τις τοπικές κοινωνίες για έργα που αφορούν τη γη τους
- Νομική κατοχύρωση της οικοκτονίας (ecocide) και εφαρμογή αυστηρού πλαισίου για την πρόληψη και τιμωρία του περιβαλλοντικού εγκλήματος.
Τα προτάγματα της αποανάπτυξης, της αυτονομίας και της κοινωνικής οικολογίας προϋποθέτουν ένα αμεσοδημοκρατικό πλαίσιο αρχών, απόλυτο σεβασμό στη διαφορετικότητα και τα θεμελιώδη δικαιώματα των ανθρώπων, των υπόλοιπων έμβιων όντων και της Μητέρας Γης, καθώς και απόλυτο σεβασμό σε οικουμενικές αξίες όπως η αλληλεγγύη, η συμβίωση, η ισότητα, η ελευθερία, η ισονομία και η δικαιοσύνη.
Η ανθρωπότητα όσο επένδυε στη συσσώρευση πλούτου, τους επεκτατικούς πολέμους και την απαλλοτρίωση φυσικών πόρων, τόσο τάιζε την ανάγκη για περισσότερη κατανάλωση, περισσότερη παραγωγή και περισσότερη “ανάπτυξη”, όπως και για περισσότερη εξουσία και καταπίεση.
Οι κοινωνίες από τα αρχαία χρόνια έχουν δείξει ότι μπορούν και αλλιώς, ιδιαίτερα όσο διατηρούν τα κοινοτικά χαρακτηριστικά, τη μικρή αποκεντρωμένη κλίμακα και κάποια θετικά στοιχεία από τις παραδόσεις και την πρακτική εμπειρία, χωρίς να μεταφέρουν μαζί και τις παθογένειες του παρελθόντος.
Η εκπαίδευση πάνω στη μη-βία, την πολυπολυτισμικότητα, τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις οικουμενικές αξίες, από τις μικρότερες μέχρι τις μεγαλύτερες ηλικίες, είναι επουσιώδης για να χτίσουμε την άλλη κοινωνία από κοινού που οραματιζόμαστε.
Ηλιόσποροι
Φεβρουάριος 2015, Εισήγηση στο τριήμερο φόρουμ- πολιτικό εργαστήρι “Ευημερία χωρίς ανάπτυξη, προτάσεις για έναν άλλο κόσμο από κοινού”, 20-22 Φεβρουαρίου 2015, ΕΜΠ.
