Ζούμε μια ιστορική περίοδο όπου η έννοια της ανάπτυξης είναι ταυτισμένη με την οικονομική μεγέθυνση. Η ανάπτυξη παρουσιάζεται ως η αυτονόητη κοινωνική συμφωνία που συμβάλλει καθοριστικά στην πρόοδο. Η μεγέθυνση της οικονομικής δραστηριότητας φαντάζει ως κλειδί εξόδου από τη βαθιά, παγκόσμια οικονομική κρίση· ως το όχημα που όχι μόνο θα μας ξαναφέρει στην ευημερία της προηγούμενης περιόδου, αλλά και θα μας οδηγήσει σε νέες, ακόμα πλουσιότερες Εδέμ.
Σε μεγάλο βαθμό, η προπαγάνδα της κυρίαρχης ιδεολογίας βρίσκει αποδοχή και στις κοινωνικές δυνάμεις οι οποίες αμφισβητούν την κρατούσα κοινωνική οργάνωση, καθώς η αμφισβήτηση δεν αφορά το αξιακό σύστημα των κοινωνιών μας στο σύνολό του, αλλά κυρίως το ποιος ιδιοποιείται τον παραγόμενο πλούτο. Δεν αμφισβητείται το τι σημαίνει ευημερία, αλλά ποιοι ευημερούν· δεν αμφισβητείται η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση, αλλά το ποιος κερδίζει τη μερίδα του λέοντος από τα οφέλη της κυριαρχίας.
Ωστόσο, η εμμονική προσήλωση στην ανάπτυξη προκαλεί μια παράπλευρη συνέπεια γεμάτη έμφαση: αν θέλεις να παρέμβεις στις κοινωνικές διεργασίες, πρέπει να παρέμβεις θέλοντας και μη στον τομέα ανάπτυξη. Αυτό είναι σήμερα το διακύβευμα· το πεδίο της κοινωνικής αντιπαράθεσης. Η ανάπτυξη, ως έννοια ταυτισμένη με τη μεγέθυνση, βρίσκεται μεν σε διαδικασία επιβεβαίωσης και επιβολής, ταυτόχρονα όμως και στο στόχαστρο της κριτικής, της εκ νέου νοηματοδότησης και της άρνησης.
Η θεωρία της αποανάπτυξης δεν αποτελεί απλώς μια κριτική στο τι είναι ανάπτυξη, στο τι θεωρούμε ανάπτυξη. Αποτελεί, επιπλέον, άρνηση της κοινωνικής εκμετάλλευσης και της λεηλασίας της φύσης· κριτική στο φαντασιακό της κατανάλωσης και άρνηση της επιβαλλόμενης ομοιομορφίας· κριτική στην κυριαρχία της οικονομίας, στον καπιταλισμό και στο αξιακό του σύστημα.
Η αποανάπτυξη αποτελεί μια νέα αντίληψη για τη ζωή, για «μια κοινωνία στην οποία η ποιότητα βαραίνει περισσότερο από την ποσότητα, η συνεργασία επιβάλλεται στον ανταγωνισμό και η κοινωνική δικαιοσύνη θέτει στο περιθώριο τον οικονομισμό». Είναι μια πρόταση «αναδιανομής των φυσικών πόρων προς όφελος όσων βρίσκονται σε μειονεκτική θέση». Μια πρόταση «διεύρυνσης των συμβιωτικών κοινωνικών σχέσεων σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από ολιγάρκεια, εκούσια απλότητα και λιτή κατανάλωση υλικών αγαθών». Προτάσσει τα κοινωνικά αγαθά απέναντι στη λογική της ιδιοκτησίας και της αλόγιστης κατανάλωσης, υπερασπίζεται τον ελεύθερο χρόνο σε αντίθεση με την ψυχαναγκαστική εργασία και την εμπορευματοποίηση των διαπροσωπικών σχέσεων, διεκδικεί τα πρωτεία του τοπικού έναντι του παγκόσμιου.
Είναι γεγονός ότι κάθε φορά που μια νέα ματιά, μια νέα προσέγγιση αναζητά την ιδεατή κοινωνία, ανακύπτει το ζήτημα αναγωγής της σε καθολική πρόταση. Κάθε θεωρία προσλαμβάνεται ως πασπαρτού, μαγικό εργαλείο που ανοίγει όλες τις πόρτες και απαντά σε όλα τα ερωτήματα. Εντούτοις, η αποανάπτυξη δεν διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία ανάμεσα στις όποιες άλλες θεωρίες· έτσι κι αλλιώς δεν αποδέχεται ότι κατέχει τα πρωτεία. Αποτελεί μια πρόταση για νέα κοινωνική σύνθεση της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας, με σεβασμό στη φύση και τη διαφορετικότητα, και βασίζεται στην ισότητα, την αυτοοργάνωση και την άμεση δημοκρατία. Το κίνημα της αποανάπτυξης αναζητά τη γλώσσα ώστε να συνομιλήσουν τα διαφορετικά μεταξύ τους, να δημιουργήσουν όρους συνύπαρξης, αλλά και χώρους αυτονομίας. Επιδίωξη δεν είναι η καλλιέργεια ενός άλλου συγκεκριμένου τρόπου ζωής, μιας άλλης συγκεκριμένης καθημερινότητας, αλλά άλλοι τρόποι ζωής κι άλλες καθημερινότητες.
Η θεωρία της αποανάπτυξης επισημαίνει τόσο το μέγεθος όσο και την ποιότητα των αλλαγών που είναι αναγκαίες όχι μόνο για να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση –ελληνική και παγκόσμια–, αλλά και η οικολογική, η κοινωνική, η ηθική κρίση, η κρίση δημοκρατίας και εκπροσώπησης. Δίνει βαρύτητα στην αναζήτηση της κατάλληλης κλίμακας ώστε να τεθούν, αλλά και να απαντηθούν τα ερωτήματα.
Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά συλλογικά εγχειρήματα έχουν εμπλουτίσει την άρνηση και την αντίσταση στη βαρβαρότητα του νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού συστήματος και κάθε εξουσιαστικής δομής με τη δημιουργία αυτόνομων εναλλακτικών δομών. Χαρακτηριστική περίπτωση με παγκόσμια απήχηση αποτελεί το κίνημα των ιθαγενών ζαπατίστας στην πολιτεία Τσιάπας του Μεξικού. Η άρνηση μιας αναξιοπρεπούς και εκμεταλλευτικής καθημερινότητας εξελίχθηκε σε καθημερινή προσπάθεια για οικοδόμηση μιας έντιμης και ισότιμης κοινωνίας.
Σε μικρότερη κλίμακα, δημιουργικές αντιστάσεις στον χώρο της αγροτικής παραγωγής αλλά και της βιομηχανικής δραστηριότητας, του εμπορίου, των μετακινήσεων και των κοινωνικών υπηρεσιών επιχειρούν να διαμορφώσουν τα κομμάτια του παζλ του μέλλοντος· να επανοικειοποιηθούν την τροφή, τον χρόνο, την πληροφορία· να αντισταθούν στην κυριαρχία των πολυεθνικών εταιρειών και της ομοιομορφίας· να δημιουργήσουν δικές τους καθημερινότητες. Πρόκειται για προσπάθειες που αποσκοπούν στη δημιουργία δομών ενός άλλου τρόπου παραγωγής και νέων κοινωνικών σχέσεων.
Πολλές είναι οι δημιουργικές αντιστάσεις που αναζητούν τρόπους δικτύωσης ώστε το μερικό να συνδιαλέγεται με το συνολικό, το τοπικό να συνδέεται με το παγκόσμιο, το ατομικό να διατηρεί την υπόστασή του στο κοινωνικό. Το κίνημα της αποανάπτυξης δείχνει μια διέξοδο από τις επιφανειακές αντιφάσεις: όσο η κλίμακα μικραίνει και οι συνδέσεις είναι οριζόντιες τόσο ευνοούνται οι άμεσες και ισότιμες σχέσεις· όσο η κλίμακα μεγαλώνει και οι συνδέσεις είναι ιεραρχικές τόσο αναπτύσσονται οι ενδιάμεσοι και η γραφειοκρατία. Η αποτελεσματικότητα στην ενίσχυση της φυσικής και κοινωνικής βιοποικιλότητας, στην προστασία του περιβάλλοντος, στην δημιουργία συλλογικών αγαθών, στην ισοτιμία των σχέσεων στη μη εκμετάλλευση, δεν βρίσκεται στην παγκόσμια κλίμακα και στον ανταγωνισμό, αλλά σε μικρότερα μεγέθη που διαπνέονται από τις αρχές της ισοτιμίας, της αλληλεγγύης, της αλληλοϋποστήριξης, του συνεργατισμού.
Όταν άρχισε να εκδηλώνεται η οικονομική κρίση στην Ελλάδα, οι συλλογικότητες Αυτόνομο Στέκι, Εκδόσεις των Συναδέλφων, Παρατηρητήριο Ελεύθερων Χώρων, Σκόρος και Σπόρος συνδιοργάνωσαν εκδήλωση-συζήτηση με καλεσμένο τον Σερζ Λατούς και θέμα «Από το ατύχημα της ανάπτυξης στο στοίχημα της αποανάπτυξης». Ο τρομερά συμπυκνωμένος χρόνος που έτρεξε από τότε μέχρι σήμερα και η απαίτηση για άμεσες (και πολλές φορές δίχως κόπο) λύσεις δεν επέτρεψαν την όποια εμβάθυνση στη ματιά της αποανάπτυξης. Ελπίζω το βιβλίο αυτό να μας προσφέρει μια δεύτερη ευκαιρία για να αναστοχαστούμε τι σημαίνει η έννοια ανάπτυξη, αλλά και να επαναπροσδιορίσουμε τι είναι πλούτος, εργασία, ελεύθερος χρόνος, συμβίωση με το διαφορετικό, μορφές κοινωνικής οργάνωσης.
Ηρακλής Παναγούλης
