“Το φιλοσοφικό και πολιτικό ρεύμα που είναι γνωστό με το όνομα “Κοινωνική Οικολογία” ξεκινά από την αναγνώριση του -συχνά παραβλεπόμενου- γεγονότος ότι σχεδόν όλα τα οικολογικά μας προβλήματα προέρχονται από βαθύτατα κοινωνικά προβλήματα. Και ότι αντιστρόφως τα οικολογικά προβλήματα που υπάρχουν δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά, πόσο μάλλον να επιλυθούν, χωρίς να επιληφθούμε των εσωτερικών προβλημάτων της κοινωνίας.” (Murray Bookchin “Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία”)
Οικονομικές, εθνικές και πολιτισμικές συγκρούσεις βρίσκονται στον πυρήνα των σοβαρών οικολογικών ανισορροπιών που αντιμετωπίζουμε σήμερα, γι’ αυτό και το πραγματικό πεδίο όπου θα κριθεί το οικολογικό μέλλον του πλανήτη είναι το κοινωνικό.
Έτσι θέτει το οικολογικό ζήτημα ο Murray Bookchin, εισηγητής και κύριος εκφραστής της “Κοινωνικής Οικολογίας”, ενός από τα πιό γνωστά και συγκροτημένα σύγχρονα ρεύματα οικολογικής σκέψης.
“Αν δεν συνειδητοποιήσουμε”, προσθέτει, “ότι η παρούσα οικονομία της αγοράς, δομημένη γύρω από την ανελέητα ανταγωνιστική προστακτική αυξήσου ή πέθανε, είναι ένας βαθύτατα απρόσωπος αυτόνομος μηχανισμός, θα τείνουμε εσφαλμένα να κατηγορούμε την τεχνολογία καθεαυτή ή τον υπερπληθυσμό καθευατό για τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Θα αγνοήσουμε τις βαθύτερες αιτίες τους, όπως το παγκόσμιο κερδοσκοπικό εμπόριο, τη βιομηχανική επέκταση και την ταύτιση της προόδου με τα συμφέροντα των επιχειρήσεων.”
Αντίθετα από το Μαρξ, που πίστεψε πως οι κρίσιμες αντιθέσεις του καπιταλισμού είναι αυτές στο εσωτερικό του συστήματος, η νεώτερη εμπειρία φαίνεται να αποδεικνύει ότι οι πιό κρίσιμες αντιθέσεις είναι αυτές μεταξύ του συστήματος και του φυσικού κόσμου. Γιατί η μοίρα των ανθρώπων δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη μοίρα του μη ανθρώπινου κόσμου, ο οποίος όμως ήδη οδηγείται σε καταστροφή.
Οι κοινωνικοί οικολόγοι πιστεύουν έτσι ότι προβλήματα όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η εκμετάλλευση του τρίτου κόσμου είναι ένα προϊόν των ίδιων μηχανισμών που προκαλούν την εξαφάνιση των τροπικών δασών.
Ο “πράσινος καπιταλισμός”
Για πρώτη φορά ο Murray Bookchin διατύπωσε τις θέσεις της Κοινωνικής Οικολογίας το 1965, καλώντας για μια νέα πνευματικότητα, που θα υποκαθιστά την ιεραρχική νοοτροπία της κατάταξης σε κυρίαρχους και υποτελείς, τόσο μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία όσο και μεταξύ των διάφoρων μορφών ζωής, με μια νοοτροπία συνεργασίας και αλληλοβοήθειας, με μια ηθική της συμπληρωματικότητας.
Αν και αυτή η επίκληση για μια νέα διανοητικότητα εξακολουθεί από τότε να παίζει κεντρικό ρόλο στη θεωρία της Κοινωνικής Οικολογίας, δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως επίκληση ή αναζήτηση κάποιας φυσικής ή υπερφυσικής θεότητας. Η φιλοσοφία της είναι αυστηρά φυσικοκρατική (πράγμα αναμενόμενο, αφού στηρίζεται στην επιστημονική Οικολογία, που είναι κλάδος των βιολογικών επιστημών) και όχι υπερφυσική ή πανθεϊστική.
Το να θέσουμε σε προτεραιότητα πάνω από τους κοινωνικούς παράγοντες οποιαδήποτε μορφή πνευματικότητας, μας απομακρύνει από την πραγματικότητα, τονίζει ο Bookchin. Και η πραγματικότητα είναι ότι προέχει να αντιμετωπίσουμε τους μηχανισμούς εκμετάλλευσης και καταπίεσης, με συλλογική δράση μέσα από τα κοινωνικά κινήματα και όχι να καταφύγουμε σε προσωπικές μορφές πνευματικής “αναγέννησης” ή σε προσωπικές μορφές “πράσινης” κατανάλωσης και επένδυσης. ΄Ολα αυτά δεν είναι παρά “πράσινος” καταναλωτισμός, απλά μια ακόμη ευκαιρία για τον καπιταλισμό να ποικίλει τα προϊόντα που προσφέρει και με μια οικολογική τους παραλλαγή.
Εκτός και αν αλλάξουμε την κοινωνία, οι “ήπιες” τεχνολογίες δεν θα κάνουν καμμιά διαφορά. Η απλή τεχνολογία μπορεί επίσης να προξενήσει μεγάλη περιβαλλοντική ζημιά αν η ιδεολογία που τη χρησιμοποιεί παραμείνει η ίδια: τα δάση της Αγγλίας κόπηκαν με τσεκούρια που δεν είχαν αλλάξει από την Εποχή του Χαλκού. Ο σημερινός περιβαλλοντισμός είναι επί το πλείστον “περιβαλλοντική μηχανική”.
Θεωρίες που ισχυρίζονται ότι η οικολογική κρίση είναι πολιτιστικό μάλλον παρά κοινωνικό πρόβλημα μπορούν επίσης να συσκοτίσουν το ζήτημα. Οι ιεραρχικές κοινωνίες είχαν αρχίσει να βλάπτουν τον πλανήτη πολύ πριν από τη σύγχρονη επιστήμη, το “γραμμικό” ορθολογισμό και τη “βιομηχανική κοινωνία”, τις πολιτιστικές αιτίες που συχνότερα επικαλείται το οικολογικό κίνημα. Η βιομηχανική ανάπτυξη δεν είναι απλά αποτέλεσμα μιας αλλαγής στη νοοτροπία, ούτε είναι αποτέλεσμα του επιστημονικού ορθολογισμού. Μάλλον εκκινεί από την αρχή της ίδιας της αγοράς, που απαιτεί το ‘αυξήσου ή πέθανε”.
Οικολογικός ανθρωπισμός
Ο Bookchin απορρίπτει το εκβιαστικό δίλημμα σκέψης που κρύβεται πίσω από τα κοινώς αναφερόμενα ως αντίθετα, τον ανθρωποκεντρισμό και τον βιοκεντρισμό. Ο ανθρωποκεντρισμός τοποθετεί τους ανθρώπους στην κορυφή της ιεραρχίας των ειδών, λέγοντας ότι ο κόσμος φτιάχτηκε για μας. Η αντίθετη αρχή, ο βιοκεντρισμός, ισχυρίζεται ότι όλα τα όντα έχουν την ίδια εγγενή αξία και μιλά για την ιδέα μιας “βιοκεντρικής δημοκρατίας”, μια ιδέα που είναι σχεδόν χωρίς νόημα.
Οι άνθρωποι παραμένουν πάντα ριζωμένοι στη βιολογική εξελικτική ιστορία, την οποία αποκαλούμε “πρώτη Φύση” αλλά παράγουν επίσης μια χαρακτηριστικά ανθρώπινη κοινωνική φύση από μόνοι τους, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε “δεύτερη Φύση”.
Η ανθρωπογενής “δεύτερη Φύση” είναι φυσικό δημιούργημα όσο η πρώτη. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι μπορούμε να παραγνωρίσουμε τη μοναδική θέση των ανθρώπων μέσα στη φύση, βάζοντάς τους δίπλα ας πούμε στις μέλισσες όσον αφορά την “εγγενή” τους αξία.
Η Κοινωνική Οικολογία, ως ανοιχτός οικολογικός ανθρωπισμός, θεωρεί τα ανθρώπινα όντα ως τις πλέον διαφοροποιημένες και πολύπλoκες μορφές ζωής του πλανήτη, χωρίς τα οποία ούτε συνείδηση ούτε ελευθερία θα μπορούσε να υπάρχει. Δυνητικά, τουλάχιστον, οι άνθρωποι είναι η μόνη πιθανή πηγή ηθικής σε αυτό τον πλανήτη, και μάλιστα μιας ηθικής που απαιτεί την προστασία της βιόσφαιρας.
Η ιεραρχική κοινωνία
Η ιδέα της κυριαρχίας πάνω στη φύση είναι πολύ παλαιότερη βέβαια από τον καπιταλισμό, αλλά δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο.
Έχει την πρωταρχική της πηγή στην κυριαρχία του ενός ανθρώπου επί του άλλου -και έχει προκαλέσει και στις δύο περιπτώσεις όμοιες συμφορές.
Η “Φύση” με την ευρεία έννοια, ως το βιωτικό περιβάλλον από το οποίο οι άνθρωποι παίρνουν τα βασικά πράγματα που χρειάζονται για να επιβιώσουν, συχνά δεν έχει νόημα για τους προεγγράμματους λαούς. Συνήθως δεν ξεχωρίζουν την κοινωνία τους από την υπόλοιπη φύση, η οποία αντίθετα είναι το ίδιο το σύμπαν μέσα στο οποίο ζουν.
Πώς προέκυψε ιστορικά μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία; Οπωσδήποτε κάποιες φυσικές διαφορές, όπως η ηλικία και το φύλο, δημιουργούσαν και διαφορετικούς ρόλους για τα μέλη των πρώτων ανθρώπινων ομάδων, που ήταν κατ’ ουσία μεγάλες οικογένειες.
Στη συνέχεια γεγονότα όπως αυξήσεις του πληθυσμού, φυσικές καταστροφές, τεχνολογικές βελτιώσεις που ενίσχυσαν τις αντρικές ασχολίες του κυνηγιού και της φύλαξης των ζώων, έναντι των αγροτικών και καρποσυλλεκτικών γυναικείων εργασιών, η εξάπλωση των πολέμων, η ανάπτυξη των άστεων, οδήγησαν στην παγίωση διάφoρων μορφών ανισοτήτων.
Η ιεραρχική νοοτροπία και οι ταξικές σχέσεις γέννησαν επίσης την ιδέα της κυριαρχίας επάνω στο φυσικό κόσμο και την ιδέα της εκμετάλλευσής του προς όφελος των ολίγων.
Ξεκινώντας ήδη από το έπος του Γκιλγκαμές στη Μεσοποταμία, όπου ο ήρωας νικά τις θεότητες και κόβει τα ιερά τους δέντρα και από τον Αδάμ και το Νώε που παίρνουν άδεια από το θεό να κατακυριεύσουν τη γή, οι ελιτίστικες κοινωνίες εξάλειψαν τη παρθένα φύση από τη λεκάνη της Μεσογείου, την Μέση Ανατολή αλλά και από την Κίνα.
Το συμπέρασμα της ιστορικής ανάλυσης είναι λοιπόν πως η ιδέα της επικυριαρχίας επάνω στη φύση μπορεί να ξεπεραστεί μόνο με τη δημουργία μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές και ιεραρχικές δομές.
Η εναλλακτική κοινωνία
Σε μη ιεραρχικές κοινωνίες, που αποδεδειγμένα επιτυγχάνουν ένα πολύ πιο αρμονικό μοντέλο συμβίωσης με τη μη ανθρώπινη φύση, ορισμένα έθιμα καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά σε αξιοπρεπείς κατευθύνσεις.
Πρωταρχικής σημασίας πρώιμα έθιμα ήταν:
– η κοινή πεποίθηση ότι όλα τα μέλη μιας κοινότητας έχουν το δικαίωμα να έχουν πρόσβαση σε όλα τα αναγκαία για τη ζωή, άσχετα από το ποσό της εργασίας που εκτελούν.
– η ιδέα ότι τα μέσα της ζωής (γή, οπωρώνες, ακόμη και εργαλεία και όπλα) που δεν χρησιμοποιούνταν από μία ομάδα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, αν χρειάζονταν, από κάποια άλλη ομάδα.
– η πρακτική της αλληλοβοήθειας, της συνεργατικής δηλαδή συμπεριφοράς να μοιράζεσαι πράγματα και εργασία, έτσι ώστε να ξέρεις ότι σε δύσκολους καιρούς δεν θα μείνεις αβοήθητος.
Αυτά τα έθιμα έχουν ριζωθεί τόσο βαθειά μέσα στην κοινωνία, που παραμένουν διαμέσου της ιστορίας και έρχονται στην επιφάνεια σχεδόν εκρηκτικά σε καιρούς λαικών εξεγέρσεων, από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα. Πολλές από αυτές τις εξεγέρσεις απαίτησαν την επαναφορά των κοινοτικών και αλτρουιστικών αρχών που βρίσκονταν υπό διωγμό από την ελιτιστική και ταξική καταπίεση.
Καλό παράδειγμα για το πως θα μπορούσαν να ήταν τα πράγματα, αποτέλεσε η αρχαία Ελλάδα. Εκεί οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και, κυρίως, η νεοανακαλυφθείσα ορθολογική φιλοσοφία που απέρριπτε την εναγκάλιση της σκέψης και της πολιτικής ζωής από υπερβολικές επιθυμίες, έτειναν να μετριάσουν τις ανάγκες και να περιορίσουν τις ανθρώπινες ορέξεις για υλικά αγαθά. Κατάφεραν έτσι να μετριάσουν την ορμή για τεχνολογικές ανακαλύψεις σε ένα σημείο όπου τα νέα μέσα παραγωγής μπορούσαν να ενταχθούν σε μια ισορροπημένη κοινωνία.
Αντίθετα η σημερινή κοινωνία της αγοράς όχι μόνο δεν δέχεται φιλοσοφικούς, θρησκευτικούς ή κοινωνικούς περιορισμούς στη συνεχή αύξηση της παραγωγής και τη χρήση νέας τεχνολογίας, αλλά επίσης έχει γίνει ο δημιουργός αμέτρητων, κατά βάση άχρηστων, αναγκών.
Η καπιταλιστική οικονομία είναι μόνο δύο αιώνες παλιά. Στη μικτή οικονομία την οποία αντικατέστησε, οι πολιτιστικοί παράγοντες περόριζαν τις κτητικές επιθυμίες. Το ίδιο θα μπορούσε να ξανασυμβεί.
Στη θέση του υφιστάμενου ιεραρχικού και ταξικού συστήματος η Κοινωνική Οικολογία προτείνει μια εξισωτική κοινωνία βασισμένη στις κοινοτικές και αλτρουιστικές αρχές. Οι άνθρωποι σε αυτή τη νέα κοινωνία θα αναγνωρίζουν ότι τα συμφέροντα του συνόλου είναι αξεχώριστα από αυτά του καθενός ατόμου.
Η ιδιοκτησία θα είναι κοινή και, ιδανικά, θα ανήκει στο σύνολο της κοινότητας. Οι αποφάσεις θα παίρνονται στις δημοτικές συνελεύσεις από το σύνολο της κοινότητας, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, ενώ ένα ομοσπονδιακό συμβούλιο, με μέλη άμεσα υπόλογα και ανακλητά από τις συνελεύσεις που τα έχουν εκλέξει, θα ασκεί τα οργανωτικά καθήκοντα και θα προωθεί την υλοποίηση των αποφάσεων των συνελεύσεων.
Αυτός ο μετασχηματισμός θα επιτευχθεί με τη ριζοσπαστική συλλογική δράση και τη συνεργασία των κοινωνικών κινημάτων. Ο αγώνας ενάντια στην κυριαρχία θα αρχίσει όχι μόνο στο εργοστάσιο αλλά και στην οικογένεια, όχι μόνο στην οικονομία αλλά επίσης και στην ψυχή, όχι μόνο στις υλικές καταστάσεις αλλά και στις πνευματικές.
Κριτική της Κοινωνικής Οικολογίας
Ένα εσωτερικό σημείο της θεωρίας που έχει δεχτεί αρκετή κριτική, είναι η μη επαρκής απόδειξη της αιτιακής σχέσης ανάμεσα στις ιεραρχικά δομημένες κοινωνίες και την καταστροφή του περιβάλλοντος. Αν και αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες είχαν αποκαταστήσει μιαν εξαιρετικά συνεργατική σχέση με το μη ανθρώπινο περιβάλλον, δεν μπορεί κανείς εκ προοιμίου να απορρίψει την περίπτωση ύπαρξης μη ιεραρχικών κοινωνιών που έβλαψαν το περιβάλλον όπου έζησαν.
Αυτό είναι κάτι που καλείται να αποδείξει η επιστήμη της ανθρωπολογίας στο μέλλον.
Σε πολιτικό επίπεδο τώρα, δεν λείπουν βέβαια οι υποστηρικές του “πράσινου καπιταλισμού”, ως μιας ρεαλιστικής πρότασης που μπορεί να δώσει εδώ και τώρα άμεσες πρακτικές λύσεις, και όχι σε ένα απροσδιόριστο ουτοπικό μέλλον. Άλλωστε, ισχυρίζονται, δεν είναι όνειρο του καθενός ένας πλανήτης γεμάτος από αγρότες και κυνηγούς.
Αλλά και οι οπαδοί της Βαθειάς Οικολογίας, που ομολογουμένως έχουν δεχτεί σκληρή κριτική από τον Bookchin, δεν παραλείπουν με τη σειρά τους να ζητήσουν διευκρινίσεις για τη προτεινόμενη σχέση μας με τη μη ανθρώπινη φύση. Πρέπει τελικά να ζήσουμε σε οργανική-αναρχική αρμονία με τον πλανήτη ή μήπως απλά πρέπει να τον διαχειριστούμε υπεύθυνα; Για αυτούς η Κοινωνική Οικολογία δεν μοιάζει αρκετά βαθειά και ουσιαστική, αφού ο κύριος σκοπός της είναι η ευημερία των ανθρώπων.
Πράγματι, η Κοινωνική Οικολογία είναι ο γονιμότερος σήμερα συνεχιστής της επαναστατικής σκέψης του περασμένου αιώνα, αναρχικής και σοσιαλιστικής, την οποία συνδυάζει δημιουργικά με τη νεώτερη επιστήμη της οικολογίας. Ως τέτοια, είναι μιά σαφώς ανθρωπιστική και ορθολογική φιλοσοφία. Το εάν αυτό είναι υπέρ ή κατά της, θα χρειαστεί λίγη ακόμη συζήτηση.
η αναρχική οικολογία του Murray Bookchin από την Οικολογική Επιθεώρηση
Πηγές
Harbinger: a journal of social ecology
Δεκέμβριος 2003
Λ.M.
