Οι Ηλιόσποροι και ο Ελευθεριακός Συνδεσμος Απεξάρτησης έστειλαν την παρακάτω επιστολή στα μέλη τη Κυβέρνησης και τους Βουλευτές για να μη χαθεί η ιστορική ευκαιρία και αποσυρθεί το νομοσχέδιο για το νέο κώδικα ναρκωτικών.
Παρακαλούμε κάθε ενδιαφερόμενο να αντιγράψει το παρακάτω μήνυμα και να το αποστείλει στους πολιτικούς αρχηγούς
(gap@politicalforum.gr, asamaras@parliament.gr, kke@parliament.gr, karatzaferis@parliament.gr, a.tsipras@parliament.gr, kouvelis@activenet.gr, gram@dimsim.gr, idimaras@otenet.gr)
Προς τα μέλη της Κυβέρνησης και του Ελληνικού Κοινοβουλίου,
Προς τους πολιτικούς αρχηγούς,
Είμαστε ένα βήμα πριν από μια ιστορική απόφαση που θα επηρεάσει τις ζωές και την αξιοπρέπεια εκατοντάδων χιλιάδων συμπολιτών μας. Μια ιστορική απόφαση που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δική σας ανθρωπιά, ενημερωμένη στάση και στήριξη.
Ο νέος “Κώδικας Ναρκωτικών” πρέπει να πάει στην Ολομέλεια του Κοινοβουλίου και να υπερψηφιστεί. Η χρήση ουσιών δεν είναι ζήτημα δημόσιας τάξης, αλλά ένα περίπλοκο κοινωνικό ζήτημα με σημαντικές προεκτάσεις στη δημόσια υγεία και τα δημόσια οικονομικά. Η ίδια η χρήση στην χειρότερη περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί αυτοπροσβολή και είναι θέμα προσωπικής επιλογής, είναι ζήτημα αυτοδιάθεσης και ατομικών ελευθεριών που προστατεύονται από το Σύνταγμα, δεν είναι κατά κανένα ορισμό έγκλημα.
Οι εγκληματικές πολιτικές για τα ναρκωτικά είναι καιρός να αλλάξουν. Μετά από πολλές δεκαετίες απαγόρευσης, καταστολής, παρανομίας, φυλακίσεων, θανάτων, γιγάντωσης του παράνομου εμπορίου και της μαφίας, το νομοσχέδιο για τον νέο “κώδικα ναρκωτικών” φαίνεται να αλλάζει την κατάσταση προς το καλύτερο.
Αποδεδειγμένα η απαγόρευση και η καταστολή έχει αποτύχει παταγωδώς, αφού σε παγκόσμιο και πανευρωπαϊκό επίπεδο δεν κατάφερε να περιορίσει ούτε τη ζήτηση, ούτε τη προσφορά παράνομων ουσιών, με το τζίρο της Μαφίας από το παράνομο εμπόριο να ξεπερνάει κάθε προηγούμενο, όπως αποδεικνύει έρευνα που χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή [1].
Οι απαγορευτικές πολιτικές που εφαρμόζονται στα πλαίσια του πολέμου κατά των ναρκωτικών τα τελευταία 50 χρόνια μας έχουν κοστίσει ακριβά σε ανθρώπινες ζωές και σε πολύτιμους οικονομικούς, και όχι μόνο, πόρους που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε άλλους τομείς όπως η υγεία, η παιδεία, ο πολιτισμός και η έρευνα. Αν και ο στόχος αυτών των πολιτικών είναι η μείωση της προσφοράς και της ζήτησης των απαγορευμένων ουσιών, μετά από όλα αυτά τα χρόνια και παρά τα δισεκατομμύρια που έχουν σπαταληθεί έχουν αποδεδειγμένα το ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα, όπως δήλωσε πρόσφατα ο πρώην επικεφαλής της μονάδας συντονισμού της πολιτικής για τα ναρκωτικά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [2], ενώ όπως τονίζει ο ίδιος, η αποποινικοποίηση κοστίζει μέχρι και πέντε φορές λιγότερο από το κόστος ποινικοποίησης των χρηστών.
Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έρευνα του Ευρωπαϊκού Κέντρου Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά (EMCDDA 2011), η Ευρώπη αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις που αφορούν αλλαγές στα πρότυπα διακίνησης και χρήσης ουσιών, ενώ “ανησυχητικές είναι οι ενδείξεις όσον αφορά τις εξελίξεις στην αγορά συνθετικών ναρκωτικών και γενικότερα τη χρήση ενός ευρύτερου φάσματος ουσιών από τους χρήστες. Η πολλαπλή χρήση ουσιών, μεταξύ άλλων ο συνδυασμός παράνομων ουσιών και αλκοόλ ή, ενίοτε, φαρμάκων και μη ελεγχόμενων ουσιών, έχει πλέον καταστεί το κυρίαρχο πρότυπο χρήσης ουσιών στην Ευρώπη” [3].
Η ίδια έρευνα τονίζει επίσης ότι “η Ελλάδα, χώρα που είχε ανέκαθεν χαμηλά ποσοστά επιπολασμού, αναφέρει τοπική επιδημική έκρηξη του ιού HIV σε χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών το 2011”, ενώ παρατηρεί ότι “η κοκαΐνη αποτελεί την ευρύτερα διαδεδομένη διεγερτική ουσία στην Ευρώπη” (4 εκατομμύρια Ευρωπαίοι ενήλικες έκαναν χρήση το τελευταίο χρόνο), οι προβληματικοί χρήστες οπιοειδών φτάνουν το ενάμιση εκατομμύριο Ευρωπαίους, ενώ ένας αριθμός ρεκόρ νέων συνθετικών ουσιών έχουν κατακλύσει την Ευρώπη. Η Κάνναβη παραμένει η πιο ευρέως διαδεδομένη ουσία με περίπου 23-25 εκατομμύρια Ευρωπαίους να έχουν κάνει χρήση τον τελευταίο χρόνο.
Το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα, στην Έκθεση World Drug Report 2010 [4] κάνει λόγο για 128-190 εκ χρήστες κάνναβης παγκόσμια, 29-30 εκατομμύρια στην Ευρώπη, καθώς και για 5 εκ χρήστες κοκαΐνης και 3.5 εκ χρήστες οπιούχων στην Ευρώπη. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη ο τζίρος της παγκόσμιας αγοράς παράνομων ουσιών ξεπερνάει τα 400 δισεκατομμύρια ευρώ το χρόνο, ενώ ο τζίρος της Ευρωπαϊκής αγοράς κάνναβης ξεπερνάει τα 35 δις ευρώ το χρόνο.
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά [5] το κόστος της καταστολής, οι δημόσιες δαπάνες δηλαδή που αφορούν την καταπολέμηση των ναρκωτικών σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ανέρχονται στα 34-40 δις ευρώ ετησίως (οι δαπάνες δημόσιας τάξης και δικαιοσύνης αντιπροσωπεύουν το το 89-90% των συνολικών δαπανών, ενώ της υγείας το 10-11%). Η ίδια μελέτη αναφέρει επίσης ότι σε πανευρωπαϊκό επίπεδο το 60% των συλληφθέντων για παραβίαση των νόμων περί ναρκωτικών αφορά χρήστες κάνναβης για την κατηγορία της κατοχής.
Στην Ελλάδα το πρόβλημα της πολυτοξικομανίας και της αλόγιστης χρήσης είναι εκτός ελέγχου και αναμένεται με την συνεχιζόμενη οικονομική κρίση να οξυνθεί, μέσα από την αυξημένη και ανεξέλεγκτη χρήση από νέους και μειονεκτικές ομάδες (πχ άνεργοι), αλλά και τις αυξημένες πιέσεις να μειωθούν οι δημόσιες δαπάνες από την Κυβέρνηση.
Οι αριθμοί στην Ελλάδα και ακόμα περισσότερο η πραγματικότητα είναι αμείλικτη. Δεκάδες χιλιάδες (21-27 χιλιάδες δηλωμένοι [6] αλλά περισσότεροι από 100.000 στην πραγματικότητα) χρήστες ηρωίνης αφημένοι στην τύχη των παράνομων κυκλωμάτων, οι νέοι, ανενημέρωτοι, καταναλώνουν αλόγιστα αμφιβόλου ποιότητας ουσίες από πολύ μικρές ηλικίες, η ηρωίνη θερίζει στην επαρχεία και τα αστικά κέντρα, η ανυπαρξία και η αναλγησία της πολιτείας οδηγεί στην εξαθλίωση τους τοξικοεξαρτημένους χρήστες της πόλης, ενώ υπάρχουν ακόμη 6.000 άτομα στη λίστα αναμονής του ΟΚΑΝΑ, που ξόδευε περισσότερα στις μετακινήσεις των στελεχών του από ότι σε προγράμματα αποκατάστασης.
Στις ελληνικές φυλακές το 2010, 4.345 άτομα από τους συνολικά 11.364 κρατούμενους (45%) εκτίουν ποινή για παράβαση του νόμου περί ναρκωτικών [7] και από αυτούς η συντριπτική πλειοψηφία (>70%) είναι έγκλειστοι για κατοχή και χρήση! Και όλα αυτά όταν το κόστος της φυλάκισης για κάθε εξαρτημένο είναι τετραπλάσιο απ’ ό,τι το κόστος ενός θεραπευτικού προγράμματος εσωτερικής διαμονής και οχτώ φορές μεγαλύτερο απ’ αυτό ενός προγράμματος ημερήσιας φροντίδας που βρίσκεται μέσα στην κοινωνία.
Ο νέος “κώδικας ναρκωτικών” δείχνει ότι τολμά να αλλάξει την κατάσταση προς το καλύτερο, χωρίς όμως να αποτελεί ριζική λύση.
Για πρώτη φορά μετά από πολλές δεκαετίες ο χρήστης ουσιών δεν θα θεωρείται πλέον εγκληματίας αφού αποποινικοποιείται η προμήθεια, κατοχή και ιδία χρήση όλων των ουσιών, αν και δεν προσδιορίζονται τα όρια ποσοτήτων που δικαιολογούν προσωπική χρήση, ούτε διαχωρίζονται οι ουσίες ανάλογα με την επικινδυνότητά τους [8], όπως προτείνουν διεθνείς επιστήμονες.
Η μη θέσπιση αντικειμενικών κριτηρίων για την προσωπική χρήση (ποσότητες ουσιών, αριθμός δέντρων, διαχωρισμός ουσιών ανάλογα με την τοξικότητα- επικινδυνότητά τους) είναι σίγουρα ένα παράθυρο του νόμου που ενδέχεται να επιφέρει διαφορετικές ερμηνείες, όπως τονίσαμε στην κριτική του νομοσχεδίου [9] όταν είχε κατατεθεί για διαβούλευση.
Αν και γίνεται μια προσπάθεια ελαστικοποίησης και μείωσης των ποινών διακίνησης, για να αποσυμφορηθούν τα σωφρονιστικά ιδρύματα, η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει από τα αυστηρότερα πλαίσια ποινών για τους διακινητές, πολύ πιο αυστηρά από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο. Η έκδοση της Απόφασης – πλαίσιο του Συμβουλίου της 25ης Οκτωβρίου 2004 (2004/757/ΔΕΥ) [10] προβλέπει όρια ποινών, για τα βασικά εγκλήματα διακίνησης ναρκωτικών που είναι αισθητά χαμηλότερα από τα αντίστοιχα της ελληνικής νομοθεσίας, ακόμη και από τις μειωμένες ποινές που προτείνονται από αυτό το νομοσχέδιο.
Παρόλα αυτά, ο νέος “κώδικας ναρκωτικών” φαίνεται να κινείται στην σωστή κατεύθυνση, αφού θα αποσυμφορηθούν σημαντικά οι φυλακές και θα βελτιωθούν οι συνθήκες για τους χρήστες, που κατοχυρώνουν πλέον το δικαίωμα στην θεραπεία αντί της αυτεπάγγελτης φυλάκισης που ίσχυε μέχρι σήμερα.
Προκαλούμε το ΚΚΕ, τη ΝΔ και ΛΑΟΣ, που αντιμάχονται το νέο νομοσχέδιο, να παρουσιάσουν επιστημονικά δεδομένα τα οποία να αποδεικνύουν ότι η απόλυτη καταστολή που επιδιώκουν, μπορεί να φέρει κάποιο θετικό αποτέλεσμα και όχι απλά να γεμίσει έσοδα τις τσέπες των καρτέλ, τις φυλακές και τους δρόμους με εξαθλιωμένους χρήστες.
Υπάρχουν πολλά θετικά παραδείγματα και επιτυχημένα μοντέλα αποποινικοποίησης της χρήσης και ρύθμισης του παράνομου εμπορίου, καθώς και προγραμμάτων πρόληψης και αντιμετώπισης των τοξικοεξαρτημένων στα πλαίσια της μείωσης της βλάβης. Οι αντιαπαγορευτικές πολιτικές για τη μείωση της βλάβης όπου έχουν εφαρμοστεί έχουν αποδεδειγμένα θεαματικά θετικά αποτελέσματα, σε αντιδιαστολή με ότι υποστηρίζουν οι υποστηρικτές της απαγόρευσης και της καταστολής, γι αυτό και επεκτείνονται σε όλο και περισσότερες χώρες: Πορτογαλία, Ισπανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Τσεχία, Ελβετία, Σλοβενία, Γερμανία.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ήδη από το 2004 έχει παραδεχτεί ότι οι πολιτικές πρέπει να αλλάξουν κατεύθυνση στα πλαίσια της πρόληψης και της μείωσης της βλάβης [11]. Στην Ολλανδία δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι το μοντέλο των coffee-shops έχει φέρει αύξηση στη χρήση κάνναβης ανάμεσα στους ενήλικες, αντίθετα το πληθυσμιακό ποσοστό χρήσης κάνναβης είναι κάτω από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο, ενώ υπάρχουν πλέον σχετικά λίγοι νέοι χρήστες οπιούχων και ο μέσος όρος ηλικίας τους συνεχώς μεγαλώνει [12].
Στη Πορτογαλία μετά την πλήρη αποποινικοποίηση της χρήσης όλων των ουσιών από το 2001 τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την απεξάρτηση από οπιούχα και την αύξηση των ατόμων που αναζητούν θεραπεία [13].
Στην Ελβετία που εδώ και 15 χρόνια εφαρμόζει μια πολιτική ανοχής με την κάνναβη και καινοτόμα προγράμματα μείωσης της βλάβης σε ότι αφορά την τοξικοεξάρτηση (συντήρηση με υποκατάστατα, δωμάτια χρήσης, διανομή σύνεργων) υπάρχουν θεαματικά αποτελέσματα σε ότι αφορά τη μείωση του αριθμού νέων χρηστών, ακόμη και κάνναβης, και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης για τους τοξικοεξαρτημένους χρήστες [14].
Πρόσφατη μελέτη από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ [15] υπολογίζει ότι μπορούν να εξοικονομηθούν μέχρι και 13.9 δις δολάρια από δημόσιες δαπάνες αν νομιμοποιηθεί η κάνναβη στις ΗΠΑ (στην Καλιφόρνια που ήδη εφαρμόζει το μοντέλο της χορήγησης από φαρμακεία -dispensaries- με ιατρική συνταγή η εξοικονόμηση μπορεί να φτάσει τα 1.8 δις δολάρια), ενώ μπορούν να εισπραχθούν άλλα 6.4 δις δολάρια από την φορολόγηση της παραγωγής κάνναβης.
Μια άλλη πρόσφατη μελέτη από την Ακαδημία της Ουτρέχτης [16] υπολογίζει ότι η νομιμοποίηση της κάνναβης στην Ολλανδία θα αποφέρει στο κράτος καθαρά έσοδα από φόρους μέχρι και 850 εκ ευρώ ετησίως, ενώ αντίστοιχη έρευνα της Γερμανικής Ένωσης Κλωστικής Κάνναβης από το 2008 [17] υπολογίζει τα αντίστοιχα καθαρά έσοδα από φόρους για την Γερμανία στα 2.8 δις ευρώ ετησίως.
Στην Ισπανία όπου ήδη εφαρμόζεται με επιτυχία το μοντέλο των μη-κερδοσκοπικών σωματείων παραγωγών- καταναλωτών κάνναβης (cannabis social clubs, περισσότερα από 200 κλαμπ σε όλη την Ισπανία με δεκάδες χιλιάδες μέλη), με την πλήρη νομιμοποίηση του συγκεκριμένου μοντέλου αυτοκαλλιέργειας μπορούν να δημιουργηθούν 7.500 άμεσες και 30.000 έμμεσες θέσεις εργασίας, ενώ το κράτος θα εισέπραττε 367 εκ ευρώ ετησίως από φόρους [18].
Στην Ελλάδα με τους τουλάχιστον 500.000 καταναλωτές κάνναβης (τις ιδανικές συνθήκες -μορφολογία, κλίμα- και ποικιλίες για καλλιέργεια), τους 100.000 χρήστες οπιούχων και τους άλλους τόσους κοκαΐνης τι περιμένουμε; Αφού οι υπάρχουσες πολιτικές όχι μόνο έχουν αποτύχει αλλά είναι αποδεδειγμένα εγκληματικές και καταστροφικές, γιατί εμείς συνεχίζουμε να ταΐζουμε τα παράνομα κυκλώματα αντί να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα αδογμάτιστα, με βάση τα επιστημονικά δεδομένα και τις διεθνείς καλές πρακτικές; Με μια συντηρητική εκτίμηση με βάση το κόστος καταστολής (δικαστικά έξοδα, κόστος φυλάκισης και δίωξης, αστυνομικά έξοδα, χρόνος απασχόλησης οργάνων τάξης και δικαστικών, κ.α.), αλλά και τα πιθανά έσοδα από τη ρύθμιση της παραγωγής της κάνναβης (ινδικής και κλωστικής) μέσω της φορολόγησης, μπορούμε να πούμε ότι το κράτος θα εξασφάλιζε στα ταμεία του γύρω στο 1 δισεκατομμύριο ευρώ το χρόνο.
Εμείς εξακολουθούμε να απαιτούμε ακόμη πιο ανθρώπινες πολιτικές μείωσης της βλάβης, μεγαλύτερο πλουραλισμό θεραπευτικών μεθόδων, δημόσια πρωτοβάθμια περίθαλψη και επιστημονικά τεκμηριωμένη ενημέρωση ιδιαίτερα των νέων, χρηστών και μη. Εξακολουθούμε να απαιτούμε τη νομιμοποίηση της αυτοκαλλιέργειας κάνναβης για προσωπική, θεραπευτική και ψυχαγωγική χρήση, αλλά και την απελευθέρωση της καλλιέργειας κλωστικής κάνναβης για βιομηχανικούς σκοπούς.
Θεωρούμε πως το μοντέλο της συλλογικής μη-κερδοσκοπικής καλλιέργειας κάνναβης (κοινωνικές λέσχες κάνναβης) είναι ένα πολύ σημαντικό μέτρο αυτορύθμισης της παραγωγής και κατανάλωσης από τους ίδιους τους χρήστες, με σημαντικά οφέλη για εκείνους, την κοινωνία και την οικονομία [19].
Ακόμη και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δηλώνει ανοιχτή σε αλλαγή της πολιτικής για τα ναρκωτικά και έδειξε ενδιαφέρον για το εν λόγω μοντέλο αυτορύθμισης όταν αυτό παρουσιάστηκε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο [20].
Η Ελληνική κοινωνία είναι πλέον ώριμη για την αλλαγή του νόμου και περιμένει οι εκπρόσωποί της στο Ελληνικό Κοινοβούλιο να κρατήσουν μια υπεύθυνη και ενημερωμένη στάση, να γράψουν ιστορία απελευθερώνοντας και περιθάλποντας τους εκατοντάδες χιλιάδες χρήστες ουσιών που βρίσκονται μέσα σε κάθε ελληνική οικογένεια. Οι εκατοντάδες χιλιάδες νέοι, και όχι μόνο, που στηρίζουν τα Αντιαπαγορευτικά φεστιβάλ σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας τα τελευταία 7 χρόνια, η γενιά της κρίσης, απαιτεί την αξιοπρέπεια και την ελευθερία της.
Μέχρι να λάμψει η αλήθεια, που είναι η καλύτερη πρόληψη, εμείς θα αγωνιζόμαστε για την ελευθερία μας και θα διεκδικούμε τα αυτονόητα.
Ηλιόσποροι, www.iliosporoi.net
Ελευθεριακός Σύνδεσμος Απεξάρτησης, www.elefsyna.org
ιδρυτικά μέλη της Συμμαχίας “Αλλάξτε πολιτική για τα ναρκωτικά”.
[1] Έκθεση σχετικά με τις παγκόσμιες παράνομες αγορές ναρκωτικών 1998 – 2007, Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Reuter- Trautmann) 2009. Αυτή η έκθεση συμπεραίνει ότι οι τρέχουσες πολιτικές αποτυγχάνουν στον κύριο στόχο τους, να μειωθεί δηλαδή η ζήτηση και προσφορά των παράνομων ουσιών, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν ένα κρίσιμο παράγοντα αύξησης της βλάβης στους μεμονωμένους χρήστες, το άμεσο περιβάλλον τους, την οικονομία και την κοινωνία: http://ec.europa.eu/justice/anti-drugs/files/report-drug-markets-short_en.pdf
[2] Η αποποινικοποίηση της χρήσης είναι η μόνη ρεαλιστική επιλογή, του Carel Edwards, www.tvxs.gr/node/83691
[3] Η κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών στην Ευρώπη, Ετήσια Έκθεση 2011, Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA): http://www.emcdda.europa.eu/attachements.cfm/att_143743_EL_EMCDDA_AR2011_EL.pdf
[4] Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα, World Drug Report 2010: http://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/WDR-2010.html
[5] Towards a better understanding of drug-related public expenditure in Europe, Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA) 2008: http://www.emcdda.europa.eu/attachements.cfm/att_60370_EN_TDSI08001ENC_WEB.pdf
[6] Η έκθεση για την Ελλάδα: http://www.emcdda.europa.eu/publications/country-overviews/el
[7] Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας ε& Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Γενικός Στατιστικός Πίνακας Κρατουμένων- Ποινών (2003-2010), http://www.ministryofjustice.gr
[8] Prof. David Nutt, Estimating drug harms: a risky business? (2010): http://www.crimeandjustice.org.uk/opus1714/Estimating_drug_harms.pdf
[9] http://www.iliosporoi.net/index.php?option=com_content&view=article&id=394:2011-09-19-07-16-15&catid=81:2011-11-24-19-57-43&Itemid=371
[10] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32004F0757:EL:HTML
[11] Η Έκθεση Catania του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2004): http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2004-0101+0+DOC+XML+V0//EL
[12] Evaluation of the Dutch national drug policy, Laar, M. van (ed.), Ooyen-Houben, M. (ed.), Trimbos-instituut, WODC (2009), summary: http://english.wodc.nl/images/1790_summary_tcm45-201181.pdf
[13] Το επιτυχημένο παράδειγμα της Πορτογαλίας: http://www.cato.org/pubs/wtpapers/greenwald_whitepaper.pdf
[14] Assessing Drug Problems and Policies in Switzerland, 1998-2007, Research report of Peter Reuter, University of Maryland, USA and Domenic Schnoz, Institut für Sucht- und Gesundheitsforschung (ISGF), Zurich (2009), summary: http://www.bag.admin.ch/themen/drogen/00042/00624/06044/07683/index.html?lang=en&download=NHzLpZeg7t,lnp6I0NTU042l2Z6ln1ad1IZn4Z2qZpnO2Yuq2Z6gpJCIdHx9g2ym162epYbg2c_JjKbNoKSn6A–
[15] The Budgetary Implications of Drug Prohibition, February, 2010, Jeffrey A. Miron, Department of Economics, Harvard University: http://www.economics.harvard.edu/faculty/miron/files/budget%202010%20Final.pdf
[16] An economic perspective on the legalisation debate: the Dutch case, Boermans, Martijn A.
Vol 2, No 4 (2010), Drugs & the Law, Amsterdam Law Forum: http://ojs.ubvu.vu.nl/alf/issue/view/19ήεδώ:http://hogeschoolutrecht.academia.edu/MartijnBoermans/Papers/319117/An_Economic_Perspective_on_the_Legalisation_Debate_The_Dutch_Case
[17] Γερμανική Ένωση Κλωστικής Κάνναβης (2008), Warum Hanf? – Über die ökologischen und ökonomischen Möglichkeiten des Rohstoffs Hanf: http://hanfverband.de/index.php/themen/cannabisfakten/1002-warum-hanf-ueber-die-oekologischen-und-oekonomischen-moeglichkeiten-des-rohstoffs-hanf
[18] Δημόσια Ακρόαση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Δεκέμβριος 2010): Μεταρρύθμιση των πολιτικών για τα ναρκωτικά: μια διέξοδος από την κρίση; Εισήγηση Martin Barriuso, Pannagh Cannabis Social Club Bilbao, president of the national federation of cannabis associations in Spain, http://www.encod.org/info/IMG/pdf/SPEECH_BARRIUSO.pdf
[19] http://www.iliosporoi.net/index.php?option=com_content&view=article&id=410:-cannabis-social-clubs&catid=81:2011-11-24-19-57-43&Itemid=371
[20] http://www.iliosporoi.net/index.php?option=com_content&view=article&id=351:a-&catid=81:2011-11-24-19-57-43&Itemid=371
