Η ανταλλακτική οικονομία επανέρχεται

Συνέπεια της κρίσης: Αγορές και πωλήσεις χωρίς χρήμα

Ένας δάσκαλος αγγλικών παραδίδει δωρεάν μαθήματα στο γιο του υδραυλικού, ο οποίος, από την πλευρά του, επισκευάζει δωρεάν τα υδραυλικά του σπιτιού. Μια αγρότισσα ανταλλάσσει τρία κιλά λεμόνια από τα χωράφια της με δύο κιλά κεράσια από τα χωράφια της γειτόνισσάς της. Μια φοιτήτρια από τη Γερμανία στέλνει σε μια κοπέλα από την Ιταλία ένα πακέτο με προϊόντα από τη χώρα της και εκείνη της επιστρέφει το πακέτο γεμάτο με ιταλικά προϊόντα. Μια μεσήλικη άνεργη αφήνει τα παλιά της ρούχα και διαλέγει καινούρια, δηλαδή… παλιά μιας άλλης γυναίκας, σε ένα παζάρι ανταλλαγής ειδών ρουχισμού.

Καλώς ήλθατε στο διαχρονικό κόσμο της ανταλλακτικής οικονομίας. Η πρωτόγονη μέθοδος της ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών καταφέρνει και επιβιώνει όσο περίεργο κι αν ακούγεται αυτό στην εποχή της παντοδυναμίας του χρήματος και της παγκοσμιοποίησης. Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα δεν διανοούνται μια σύγχρονη κοινωνία χωρίς την ύπαρξη χρήματος. Ιστορικά, άλλωστε, το χρήμα χρησιμοποιήθηκε από όλες τις κοινωνίες, γιατί επιτελεί αποτελεσματικά δύο σημαντικές λειτουργίες κάθε οικονομίας, δηλαδή τον υπολογισμό της αξίας και την ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών. Η ανταλλαγή προϊόντων, όμως, χωρίς τη μεσολάβηση του χρήματος έχει τα δικά της πλεονεκτήματα, που ενισχύονται σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Η πιο πρόσφατη εμπειρία από χώρες όπως η Αργεντινή έδειξε ότι η ανταλλακτική οικονομία βοήθησε να επιβιώσουν κοινωνίες με ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά ανεργίας, με διογκωμένο δημόσιο χρέος και με τους πολίτες τους να έχουν ξεπεράσει κατά πολύ τις αντοχές τους.

Λέσχες ανταλλαγής προϊόντων
«Μια συνεργασία ανθρώπων για τη δημιουργία εναλλακτικών λύσεων απέναντι σε ένα παγκόσμιο οικονομικό μοντέλο που για πολλούς δεν δουλεύει πια» χαρακτήριζαν στις αρχές της περασμένης δεκαετίας τα Μέσα Ενημέρωσης της Αργεντινής το «κίνημα» της ανταλλακτικής οικονομίας που εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής. Σχεδόν 6 εκατομμύρια άνθρωποι συμμετείχαν το 2003 στο Γενικό Δίκτυο Ανταλλαγής της Αργεντινής, το οποίο δημιουργήθηκε μετά την πτώχευση της χώρας το Δεκέμβριο του 2001. Με περισσότερους από 800 κόμβους, οι λέσχες ανταλλαγής προϊόντων της Αργεντινής έγιναν ένα από τα ισχυρότερα συστήματα σύγχρονης ανταλλακτικής οικονομίας. Το υπουργείο Οικονομίας της Αργεντινής, βλέποντας ότι η κρίση επιδεινώνεται, αποφάσισε να στηρίξει το Γενικό Δίκτυο, παρέχοντας βοήθεια σε θέματα διαδικτυακής τεχνολογίας. Το σύστημα λειτουργεί με απλό τρόπο και βασίζεται στα πιστωτικά «χαρτάκια», τα οποία αποκτούν τα μέλη των κόμβων-λεσχών με την προσφορά αγαθών ή την παροχή εργασιών. Μόλις, για παράδειγμα, ένας αγρότης «πουλήσει» κάποια ποσότητα από το προϊόν του σε κάποιο μέλος μίας λέσχης, λαμβάνει ένα πιστωτικό χαρτάκι στο οποίο αναγράφεται η αξία της συναλλαγής και με τη σειρά του το χρησιμοποιεί σε όποια λέσχη-κόμβο επιθυμεί για να αγοράσει ένα αγαθό ή μία παροχή υπηρεσίας από κάποιο άλλο μέλος του Δικτύου.
Μια από τις πιο γνωστές λέσχες ανταλλαγής του Μπουένος Άιρες βρίσκεται σε μια αριστοκρατική συνοικία της πόλης. Μανικιουρίστες, ψυχολόγοι, κομμώτριες, μασέρ, γιατροί περιποιούνται τους πελάτες που έχουν στα χέρια τους το πιστωτικό χαρτάκι. Η κοινωνική οικονομολόγος κυρία Ελοΐσα Πριμαβέρα δηλώνει ότι «η ανταλλακτική οικονομία δημιουργεί “κοινωνικό χρήμα” που ενισχύει τις κοινότητες, σε αντίθεση με την απομόνωση που επιφέρει ο παραδοσιακός καταναλωτισμός και είναι ένα εργαλείο για να αντικατασταθεί η λογική της έλλειψης με αυτή της αφθονίας». Στη Βραζιλία υπάρχει η Τράπεζα Πάλμας, η οποία λειτουργεί στη φαβέλα Παλμέιρας, στην πόλη Φορταλέζα, και παρέχει στους κατοίκους της συνοικίας ένα ιδεατό νόμισμα (το Πάλμα ή Παλμάρες), το οποίο τίθεται σε κυκλοφορία με τη χορήγηση μικροδανείων σε αυτούς χωρίς τόκο. Οι «δανειζόμενοι» μπορούν να συναλλάσσονται τοπικά. Στη Γαλλία δραστηριοποιούνται εκατοντάδες ανταλλακτικά δίκτυα σε τοπικό επίπεδο, όπως τα régies de quartier και το repas. Τα πρώτα αποτελούν ενώσεις που δραστηριοποιούνται σε γειτονιές υποβαθμισμένες και αποσκοπούν στη δημιουργία κοινωνικού δεσμού με προσφορά εργασίας κοινωνικής χρησιμότητας, ενώ το δεύτερο είναι Δίκτυο Ανταλλαγής και Εναλλακτικών Πρακτικών. Παράλληλα είναι η χώρα με τα περισσότερα δίκτυα «απευθείας προμήθειας», κυρίως στον αγροτικό τομέα. Τα νοικοκυριά-μέλη του Δικτύου συνάπτουν συμφωνίες με τους ντόπιους παραγωγούς και για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα προμηθεύονται απευθείας από αυτούς τα γεωργικά προϊόντα σε τιμές που είναι ακόμη και 70% χαμηλότερες από αυτές της αγοράς.
Δίκτυο ανταλλαγής στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, η ανταλλακτική οικονομία υφίσταται και λειτουργεί κυρίως στην επαρχία. Σε χαμηλά βέβαια ποσοστά, η ανταλλαγή αγαθών μεταξύ των πολιτών είναι καθημερινό φαινόμενο στα χωριά, χωρίς οργανωμένα δίκτυα. Στη Δοϊράνη, στα πλαίσια του σχεδίου «Amicus», λειτουργεί ένα σύστημα ανταλλαγής αντικειμένων, τα οποία κάποιοι άνθρωποι δεν χρειάζονται πια, αλλά είναι χρήσιμα για άλλους. Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος «Amicus», η ανταλλακτική αυτή δράση συνεχίστηκε με πρωτοβουλία των εθελοντών.
Στην Πάτρα δημιουργήθηκε πρόσφατα το πρώτο «επίσημο» δίκτυο ανταλλαγής προϊόντων με την ονομασία «Οβολός» (www.ovolos.gr), στο οποίο συμμετέχουν μέχρι στιγμής πάνω από 500 μέλη, νοικοκυριά αλλά και εμπορικά καταστήματα, εστιατόρια, σούπερ μάρκετ, τοπικά ΜΜΕ, φροντιστήρια κ.ά. Ένας οβολός ισοδυναμεί με ένα ευρώ και οι συναλλαγές γίνονται on-line. Το σύστημα της «νέας οικονομίας» εμπνεύστηκε και υλοποίησε σε μη κερδοσκοπική βάση ο Πατρινός επιχειρηματίας Νίκος Μπογονικολός. Με τα «κοινωνικά νομίσματα» διαμορφώνεται η πραγματική αξία των προϊόντων, καθώς δεν υπάρχει το «καπέλο» των μεσαζόντων και οι φορολογικές επιβαρύνσεις. Για το λόγο αυτό, όλα τα αγαθά που «εμπορεύονται» σε τέτοιου είδους ανταλλακτικά συστήματα είναι κατά πολύ φθηνότερα σε σχέση με την τιμή που έχουν στην αγορά.
Τα λεγόμενα LETS είναι τα δίκτυα ανταλλαγών που υπάρχουν στις αγγλοσαξονικές χώρες και λειτουργούν κατά βάση σε συνοικίες, γειτονιές και χωριά. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα τοπικά δίκτυα είναι μέρος ενός μεγαλύτερου δικτύου που απλώνεται σε ολόκληρη τη χώρα και παρέχει τη δυνατότητα σε όλους τους πολίτες-μέλη να συναλλάσσονται μεταξύ τους Όλα τα μέλη έχουν πρόσβαση στον κατάλογο των προσφερόμενων ή ζητούμενων προϊόντων-υπηρεσιών και καθένας επιλέγει τι χρειάζεται και τι θα προσφέρει. Στην πλειονότητα των συστημάτων αυτών οι τιμές καθορίζονται συλλογικά. Σε άλλα ανταλλακτικά συστήματα χρησιμοποιούνται συμβολικές μονάδες, ώστε να καθορίζονται οι τιμές, και σε άλλες «εργατοώρες» με βάση τις οποίες καθορίζεται η αξία του προϊόντος.
Όλες οι συναλλαγές γίνονται κυρίως ηλεκτρονικά, καταγράφονται σε συγκεκριμένο πρόγραμμα και κάθε μέλος μπορεί ακόμη και με ένα τηλεφώνημα να αναφέρει τη συναλλαγή. Στα πιο προχωρημένα ανταλλακτικά δίκτυα στη Μεγάλη Βρετανία, όπου υπάρχουν περισσότερα από 300 LETS, τα μέλη καταγράφουν απευθείας τις συναλλαγές τους στο Διαδίκτυο με τη χρήση κωδικών. Τα «έξοδα διαχείρισης» του Συστήματος πληρώνονται σε άτομα που δεν συμμετέχουν στο σύστημα, για παράδειγμα οι τηλεφωνικοί λογαριασμοί καλύπτονται από τις ετήσιες εισφορές των μελών ή και από ποσοστιαίες χρεώσεις επί της αξίας των συναλλαγών. Στην Ελβετία υπάρχει το Wirtschaftsring (Επιχειρηματικός κύκλος), που είναι στην ουσία ένα πιστωτικό ίδρυμα μέσω του οποίου οι επιχειρήσεις και οι ελεύθεροι επαγγελματίες της χώρας προβαίνουν σε πολυμερές ανταλλακτικό εμπόριο.
Οι τράπεζες χρόνου
Οι τράπεζες χρόνου είναι μια άλλη μορφή ανταλλακτικής οικονομίας, στην οποία ανταλλάσσονται υπηρεσίες. Κάθε μέλος της χρονοτράπεζας μπαίνει στο σύστημα και αποθηκεύει το χρόνο και το είδος της υπηρεσίας που δύναται να προσφέρει. Κάθε ώρα εργασίας, ανεξαρτήτως επαγγέλματος, «αμείβονται» το ίδιο. Για παράδειγμα, η νταντά αμείβεται το ίδιο με το γιατρό. Στους λογαριασμούς του κάθε μέλους καταγράφονται οι ώρες που εργάστηκε και επομένως οι ώρες που του αναλογούν προκειμένου να λάβει κάποια υπηρεσία από άλλο μέλος.
Ενεργές τράπεζες χρόνου υπάρχουν σήμερα σε περισσότερες από 26 χώρες, μεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, η Μεγάλη Βρετανία, οι χώρες της Λατινικής Αμερικής, η Ιταλία αλλά και η Ελλάδα. Η τράπεζα χρόνου στη χώρα μας (www.enow.gr) λειτουργεί από το 2005 με πρωτοβουλία του Δικτύου Γυναικών Ευρώπης που βρίσκεται στη Δάφνη και αριθμεί περισσότερα από 250 μέλη. Ο υποψήφιος πελάτης αναγράφει σε μια σχετική λίστα τι θα μπορούσε να κάνει και για πόσο καιρό. Δεν υπάρχει κανένα όριο για τις ώρες προσφοράς ή για το είδος προσφοράς. Στη συνέχεια, ο υποψήφιος αναφέρει τι θα ήθελε να του προσφέρει η τράπεζα. Κάθε 3 ή 6 μήνες γίνεται αξιολόγηση του έργου καθώς μπορεί κάποιος να μην κάνει «καλή δουλειά». Έτσι οι συναλλασσόμενοι αξιολογούνται για να είναι όλοι ευχαριστημένοι από τις εργασίες.
Τα άτομα βοηθούνται και νιώθουν καλύτερα με την προοπτική πως έχουν κάτι ανταλλάξιμο με αξία, δηλαδή το χρόνο τους, και παράλληλα βοηθούνται να επανενταχτούν, εφόσον η εργασία όλων στην τράπεζα αξιολογείται ποιοτικά και αυτό λειτουργεί ως ανταμοιβή αλλά κι ως κίνητρο αναβάθμισης προσόντων. Προσιδιάζει όμως περισσότερο σε άνεργους και ειδικές πληθυσμιακές ομάδες, όπως μετανάστες, πρόσφυγες, μονογονεϊκές οικογένειες, συνταξιούχους, φοιτητές κ.ά.
Ανταλλαγές προϊόντων στο Διαδίκτυο
«Με μεγάλη μου χαρά σας ανακοινώνω την ίδρυση διαδικτυακού συνδέσμου με σκοπό την αμοιβαία ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος, υπό την ονομασία «Λόγω Τιμής» (http://www.logo-timis.gr)» γράφει στο Διαδίκτυο ο δημιουργός της ιστοσελίδας Γιώργος Κολέμπας, ένας μαθηματικός που πλέον ζει στο Πήλιο και ασχολείται με την οικογεωργία. «Ναι στην ανταλλαγή προϊόντων» ονομάζεται ένα από τα group που υπάρχουν στο Facebook και έχουν ως θέμα την ανταλλακτική οικονομία. Το xariseTo.gr είναι ένας ιστότοπος τα μέλη του οποίου χαρίζουν αντικείμενα που δεν χρειάζονται πλέον. Με τη σειρά τους μπορούν να πάρουν κάποιο αντικείμενο που χρειάζονται απ’ όσα διατίθενται. Η σελίδα του στο Facebook αριθμεί 7.500 μέλη, ενώ διοργανώνει και «χαριστικά» παζάρια σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας.
Δεκάδες ιστότοποι για ανταλλαγές προϊόντων και υπηρεσιών στην Ελλάδα βρίσκονται αυτή τη στιγμή «υπό κατασκευή». Η αυξανόμενη ένταση της οικονομική κρίσης έχει στρέψει ακόμη και τη νεολαία –αποτελεί το βασικό όγκο χρηστών του Διαδικτύου– σε διάφορες μορφές ανταλλακτικής οικονομίας. Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες λειτουργούν site ανταλλαγής προϊόντων με χιλιάδες μέλη. Το ίδιο συμβαίνει στην Αμερική, την Αυστραλία, την Κίνα και την Ιαπωνία, με πολλούς περισσότερους συμμετέχοντες.
Το www.foodieexchange.ning.com είναι ένα site στο οποίο food blogger από όλο τον κόσμο ανταλλάσσουν μεταξύ τους πακέτα με διατροφικά προϊόντα από τις χώρες τους. Το κάθε πακέτο πρέπει να έχει αξία το λιγότερο 10 δολάρια ή 10 ευρώ και να μην είναι πάνω από 500 γραμμάρια, αλλιώς υπάρχει εξτρά χρέωση.
Η πρώην καθηγήτρια κυρία Χαϊντεμαρίε Σβέρμερ είναι από τις πρώτες που εφάρμοσαν και διέδωσαν τη σύγχρονη ανταλλακτική οικονομία. Ζει χωρίς χρήματα στη Γερμανία εδώ και 16 χρόνια. Έπειτα από αρκετή σκέψη, έφτιαξε το Τauschring (http://www.tauschring.de), ένα μέρος όπου οι άνθρωποι μπορούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες με αντάλλαγμα υλικά αγαθά. Το αποκάλεσε «Gib und Νimm», δηλαδή «Πάρε – Δώσε» (http://projekte.free.de/gibundnimm) και είχε τόσο μεγάλη απήχηση, που της έκαναν αφιέρωμα οι Times.
TΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ
ΕΠΙΚΑΙΡΑ, Ιούλιος 2010