Από την υπανάπτυξη στη βιώσιμη αποανάπτυξη

Ζούμε σε ένα κόσμο ανάποδα. Αυτή τη στιγμή στο πλανήτη παρατηρείται μια κοινωνικά άνιση κατανομή (και συσσώρευση) του πλούτου, διόγκωση των κοινωνικών ανισοτήτων, περιορισμός βασικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, καθώς και μια άνευ προηγουμένου εξάντληση των φυσικών πόρων. Ενώ το παγκόσμιο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) έχει επταπλασιαστεί τα τελευταία 30 χρόνια φτάνοντας τα 70 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2011, περισσότερα από 3 δισεκατομμύρια ανθρώπων (42% του παγκόσμιου πληθυσμού) ζουν σήμερα κάτω από το όριο της φτώχειας με λιγότερα από 2.5 δολάρια την ημέρα, ενώ το 80% της ανθρωπότητας ζει με λιγότερα από 10 δολάρια την ημέρα^¹.

Το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών συνεχώς διευρύνεται, καθώς η μεσαία τάξη συρρικνώνεται τροφοδοτώντας κυρίως το κάτω άκρο, ενώ αυξάνει συνεχώς ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Το 1% των πιο πλούσιων σε παγκόσμιο επίπεδο κατέχει το 40% των παγκόσμιων πλουτοπαραγωγικών πόρων, ενώ το πλουσιότερο 10% κατέχει περισσότερο από το 85% του παγκόσμιου πλούτου. Σε αντίθεση, το φτωχότερο 50% του παγκόσμιου πληθυσμού δεν κατέχει ούτε το 1% του παγκόσμιου πλούτου, και ένα μέσο μέλος του πλουσιότερου 1% είναι μέχρι και 2.000 πιο πλούσιο από το μέσο του φτωχότερου μισού πληθυσμού^². Επιπλέον, το 20% των πλουσιότερων κατέχει το 74% του παγκόσμιου εισοδήματος, με το 40% του φτωχότερου πληθυσμού να κερδίζει μόνο το 5% αυτού^³. Ακόμα και στις ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες το μέσο εισόδημα του πλουσιότερου 10% του πληθυσμού είναι περίπου εννεαπλάσιο του φτωχότερου 10%, ενώ τα μεγαλύτερα (υπέρ)κέρδη πάνε στο 1% και σε ορισμένες χώρες στο 0.1% του πληθυσμού^⁴. Από τη δεκαετία του 1980, μόνο στις ΗΠΑ το ποσοστό του εθνικού εισοδήματος που καταλήγει στο πλουσιότερο 10% του πληθυσμού διπλασιάστηκε (από 10% σε 20%), ενώ το ποσοστό που καταλήγει στο πλουσιότερο 0.1% τετραπλασιάστηκε (από 1% σε 5%)^⁵.
Παρόλα αυτά, η νέα καταναλωτική τάξη εκτιμάται ότι αποτελείται από τουλάχιστον 1,7 δις ανθρώπους, με κάτι λιγότερο από τους μισούς στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ οι παγκόσμιες καταναλωτικές δαπάνες έφτασαν στο φαινομενικό ποσό των 48 τρις δολαρίων το 2010. Στο 12% του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει στη Β. Αμερική και την Ευρώπη αντιστοιχεί το 60% των ιδιωτικών δαπανών κατανάλωσης, ενώ στο ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει στη Ν. Ασία και τη υποσαχάρια Αφρική αντιστοιχεί μόλις το 3.2%^⁶. Στον αντίποδα όλων αυτών δυστυχώς ακόμα και το 2012 περισσότερα από 21.000 παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα στο πλανήτη από τη φτώχεια και περισσότεροι από 2.5 δις άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό και υγιεινή^⁷.
Από την άλλη, οι αρνητικές επιπτώσεις, ή το περιβαλλοντικό κόστος, των 3.000 πιο πλούσιων επιχειρήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο υπολογίστηκε το 2008 στα 2.2 τρις δολάρια το χρόνο, ενώ το συνολικό ετήσιο περιβαλλοντικό κόστος των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ήταν 6.6 τρις δολάρια, το 11% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2008^⁸. Εκτιμάται ότι το 60% των παγκόσμιων οικοσυστημάτων είναι υποβαθμισμένα και ο ρυθμός με τον οποίο εξαφανίζονται τα είδη της βιοποικιλότητας είναι 1.000 μεγαλύτερος σήμερα απ ότι στους προ-βιομηχανικούς καιρούς. Για να μειωθεί ο κίνδυνος της εξαφάνισης των ειδών και για να προστατευτεί αποτελεσματικά η παγκόσμια βιοποικιλότητα χρειαζόμαστε 76 δις δολάρια το χρόνο μέχρι το 2020^⁹, το οποίο αντιπροσωπεύει το 1% της αξίας των υπηρεσιών των οικοσυστημάτων που χάνονται κάθε χρόνο και μόλις το 20% των ετήσιων παγκόσμιων δαπανών για αναψυκτικά^¹⁰. Το 2050 το κόστος των κλιματικών αλλαγών θα αντιστοιχεί με το 20% του παγκόσμιου ΑΕΠ^¹¹, ενώ η κλιματική αλλαγή ήδη συνεισφέρει στο θάνατο 400 χιλιάδων ατόμων ετησίως και κοστίζει 1,2 τρις δολάρια το χρόνο ή το 1,6% του παγκόσμιου ΑΕΠ^¹². Οι άνεργοι σε παγκόσμιο επίπεδο υπολογίζονται σε 205 εκατομμύρια το 2010^¹³, με αυξητικούς ρυθμούς όμως λόγω της χρηματοπιστωτικής κρίσης, ενώ την ίδια χρονιά οι Ευρωπαίοι που αντιμετώπιζαν το κίνδυνο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού έφτασαν τα 115 εκατομμύρια (23% του πληθυσμού)^¹⁴. Στον αντίποδα, το 2010 περίπου 1.9 δισεκατομμύρια άνθρωποι ήταν υπέρβαροι, αύξηση 38% από το 2002, αν και ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε μόνο κατά 11% το ίδιο διάστημα. Στις ΗΠΑ, δύο στους τρεις ενήλικες είναι υπέρβαροι και κοστίζουν στο κράτος περισσότερο από 270 δις δολάρια κάθε χρόνο σε ιατροφαρμακευτικές δαπάνες και χαμένη παραγωγικότητα λόγω θανάτων και αναπηριών. Η βιομηχανία της δίαιτας κερδίζει περισσότερα από 100 δις δολάρια το χρόνο μόνο από τους υπέρβαρους των ΗΠΑ, ενώ η βιομηχανία της διαφήμισης ξόδεψε περισσότερα από 464 δις δολάρια το 2011 για να προωθήσει τον καταναλωτικό τρόπο ζωής. Προσθέτοντας τις άμεσες και έμμεσες μορφές κατανάλωσης, υπολογίζεται ότι το 2000 ο μέσος Αμερικανός κατανάλωνε 88 κιλά φυσικών πόρων την ημέρα και ο μέσος Ευρωπαίος 43 κιλά την ημέρα^¹⁵. Η παγκόσμια κατανάλωση φυσικών πόρων αυξήθηκε από 6 δις τόνους το 1900 σε περισσότερους από 49 δις τόνους το 2000 και σήμερα εκτιμάται ότι έχει φτάσει τα 59 δις τόνους^¹⁶ με τις προβλέψεις να κάνουν εκτίμηση ότι το 2050 η παγκόσμια κατανάλωση φυσικών πόρων θα φτάσει τους 140 δις τόνους το χρόνο^¹⁷.
Αυτή τη στιγμή η ανθρωπότητα για να συντηρήσει το καταναλωτικό τρόπο ζωής χρειάζεται 50% περισσότερους φυσικούς πόρους απ’ ότι ο πλανήτης μπορεί να αναπληρώσει (οικολογικό αποτύπωμα), δηλαδή αυτή τη στιγμή με τους υπάρχοντες ρυθμούς ανάπτυξης χρησιμοποιούμε το ισοδύναμο 1,5 πλανητών (βιο-ικανότητα) για να καλύψουμε τις ανάγκες μας σε φυσικούς πόρους^¹⁸. Αυτό σημαίνει ότι η Γη χρειάζεται 1 χρόνο και 6 μήνες για να αναπληρώσει τους πόρους που εμείς σπαταλάμε σε 1 χρόνο. Αν συνεχίσουμε με τους ίδιους ρυθμούς ανάπτυξης και κατανάλωσης υπολογίζεται ότι μέχρι το 2030 θα χρειαζόμαστε το ισοδύναμο σε 2 πλανήτες για να καλύψουμε τις ανάγκες μας και 3 πλανήτες μέχρι το 2050^¹⁹. Στη Μεσόγειο από το 1961 μέχρι το 2008 ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά 96% (από 242 εκ. σε 478 εκ.), ενώ το κατά κεφαλή οικολογικό αποτύπωμα αυξήθηκε κατά 52%. Αυτές οι δύο αυξήσεις οδήγησαν σε αύξηση κατά 197% της συνολικής ζήτησης για πεπερασμένους οικολογικούς πόρους και υπηρεσίες οικοσυστημάτων στη Μεσόγειο^²⁰.
Η ιδεολογία της ανάπτυξης στηρίχθηκε στην φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας ότι “η απεριόριστη ανάπτυξη της παραγωγής και των παραγωγικών δυνάμεων είναι στην πραγματικότητα ο βασικός στόχος της ανθρώπινης ύπαρξης”^²¹. Σε αυτό το πλαίσιο, ο καπιταλισμός είναι ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην ετήσια αύξηση του ΑΕΠ, της παραγωγής και κατανάλωσης, για να λειτουργήσει. Όταν η ανάπτυξη είναι αρνητική λόγω διακυμάνσεων του οικονομικού κύκλου ή συστημικών κρίσεων, οι επιχειρήσεις απολύουν εργαζομένους, το βιοτικό επίπεδο μειώνεται, τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας και οικονομικής ανάκαμψης αυξάνουν το έλλειμμα, το τεράστιο έλλειμμα απωθεί τις ιδιωτικές επενδύσεις, η μείωση των επενδύσεων προκαλεί αρνητική ανάπτυξη, και δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος ύφεσης. Όταν η ανάπτυξη είναι θετική, αυτό σημαίνει ότι η ποσότητα των προϊόντων- υπηρεσιών που παράγει η οικονομία σε ένα χρόνο, αυξάνεται ετησίως. Οι πρώτες ύλες για τη παραγωγή όλων αυτών των προϊόντων προέρχονται βέβαια από τους πεπερασμένους φυσικούς πόρους του πλανήτη, έτσι, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που βασίζεται στη συνεχώς αυξανόμενη χρήση των φυσικών πόρων της Γης, προκειμένου να διατηρηθεί η αυξανόμενη ζήτηση για την αξιοποίηση αυτών των πεπερασμένων πόρων. Αυτή η αυξανόμενη ζήτηση μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού (που έχει φτάσει τα 7 δις) και, ως εκ τούτου, μια αναπτυσσόμενη αγορά για τα αγαθά χάρη στην παγκοσμιοποίηση και τη πλεονασματική παραγωγή- εμπόριο.
Ο καπιταλισμός ως γνωστών εμπεριέχει το σπόρο της καταστροφής του καθώς πρέπει να παράγει κρίσεις για να μην μειωθεί η αύξηση του κέρδους^²², ενώ δομικό χαρακτηριστικό της αναπτυξιακής οικονομίας που τον χαρακτηρίζει είναι η συγκέντρωση οικονομικής και πολιτικής ισχύος στα χέρια λίγων^²³. Η παρούσα δομική και συστημική κρίση οφείλεται στην ίδια τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος και την εμμονή στη συνεχή ανάπτυξη, όπως εκφράστηκε ειδικότερα μέσα από το νεοφιλελεύθερο μοντέλο, το οποίο, προκειμένου να “επιλύσει” τα ζητήματα που έθετε η παγκοσμιοποίηση, το άνοιγμα των εθνικών αγορών και ο διεθνής ανταγωνισμός, προέκρινε τη συμπίεση των μισθών (δεκαετία 1980) ως το μοναδικό τρόπο για την αύξηση των κερδών των επιχειρήσεων. Μάλιστα, τη μείωση των μισθών προσπάθησε να την αντισταθμίσει με μια τεράστια επέκταση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, το οποίο κλήθηκε να χορηγήσει δάνεια στους εργαζόμενους (δεκαετίες 1990-2000), προκειμένου οι ίδιοι να μπορέσουν να διατηρήσουν αμείωτη την αγοραστική τους δύναμη, κι έτσι να μην βυθιστεί η ζήτηση. Κι έτσι ενώ υπήρξε συνεχής αύξηση του ΑΕΠ, αυτή συνδυάστηκε με την ταυτόχρονη αύξηση της φτώχειας, των ανισοτήτων και της εξάντλησης των φυσικών πόρων.
Έτσι δημιουργήθηκαν οι φούσκες των επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας (dot.coms), των στεγαστικών δανείων υψηλού ρίσκου και των κερδοσκοπικών παραγώγων στο χρηματιστήριο, οι οποίες όταν έσκασαν άνοιξαν το δρόμο για τη δομική πιστωτική κρίση του 2008, την επακόλουθη κρίση χρέους το 2009 και τη διάσωση των τραπεζών μέσω της κοινωνικοποίησης των ζημιών τους. Η κρίση του χρέους επιδείνωσε τα προβλήματα των τραπεζών και τα προβλήματα των τραπεζών επιδείνωσαν την κρίση χρέους, ενώ η διαδικασία διάσωσης των τραπεζών οδήγησε στην περαιτέρω συσσώρευση των κεφαλαίων, σε αύξηση των κερδών και των μπόνους των στελεχών τους^²⁴. Οι πολιτικές δημοσιονομικής λιτότητας στην ΕΕ ήταν απλά το κερασάκι στη τούρτα της βαθιάς ύφεσης και της περαιτέρω μείωσης του βιοτικού επιπέδου και της αγοραστικής δύναμης^²⁵.
Η κατάσταση στην Ελλάδα του Μνημονίου το 2012 είναι δραματική, αφού έγινε το πειραματόζωο για την εφαρμογή άγριων νεοφιλελεύθερων πολιτικών και του δόγματος του σοκ^²⁶. Η ανεργία θα ξεπεράσει το 24%, η ανεργία των νέων ήδη ξεπέρασε το 50%, ενώ πάνω από το 28% του πληθυσμού (3 εκατομμύρια άνθρωποι) ζουν κάτω από τα όρια ή υπό τον κίνδυνο της φτώχειας^²⁷. Η εξάντληση και εκποίηση των φυσικών πόρων με fasttrack διαδικασίες (αιγιαλός, δάση, χρυσός, βιομηχανικές ΑΠΕ, κλπ) είναι μέρος της δανειακής σύμβασης με τη Τρόικα και όλα τα λεφτά του δανείου εξοφλούν αποκλειστικά δανειακές υποχρεώσεις. Οι μέρες της αφθονίας και της κατανάλωσης έχουν περάσει ανεπιστρεπτή αλλά έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια τους, καθώς ο μέσος έλληνας πολίτης χρειάζεται 59 στρέμματα καλλιεργήσιμης έκτασης για να καλύψει τις διατροφικές του ανάγκες, ενώ το εθνικό μας οικολογικό αποτύπωμα είναι υπερδιπλάσιο του ήδη ανησυχητικού παγκόσμιου μέσου όρου (27 στρέμματα ανά κάτοικο) και σχεδόν τρεις φορές μεγαλύτερο από τις πεπερασμένες δυνατότητες “αντοχής” (βιο-ικανότητα) του πλανήτη (21 στρέμματα ανά κάτοικο). Το γεγονός αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στο μεγάλο «ενεργειακό μας αποτύπωμα», δηλαδή στις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες μας σε ενέργεια (ετήσια αύξηση 2,4% μεταξύ 1990 και 2004-πολύ υψηλότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο), αλλά και την κατανάλωση νερού. Με μέση ετήσια κατανάλωση 2.389 κυβικά μέτρα ανά κάτοικο, έχουμε το δεύτερο μεγαλύτερο “υδάτινο αποτύπωμα” μετά τις ΗΠΑ και διπλάσιο του παγκόσμιου μέσου όρου (1.243 κυβικά μέτρα/ έτος/ κάτοικο)^²⁸. Το ΑΕΠ της Ελλάδας αυξανόταν εκθετικά από το 1985, με μια παρένθεση το 1996-2000, και εκτοξεύθηκε τη περίοδο 2000-2008, λόγω των Ευρωπαϊκών (περιβαλλοντοκτόνων) επιδοτήσεων, του καταναλωτικού και δανειακού οργίου και του χρηματιστηρίου καζίνο, για να καταποντιστεί κατά 44 δις Ευρώ (πάνω από 12%) μετά το 2008 λόγω της κρίσης.
Είναι αυταπόδεικτο πλέον, ότι η αύξηση του ΑΕΠ και η συνεχής οικονομική μεγέθυνση δεν συμβάλει απαραίτητα στην κοινωνική ευημερία για όλους, όσο συμβάλλει στην αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, στην εξάντληση των φυσικών πόρων, τη ρύπανση, τη σπατάλη ενέργειας και την απώλεια της βιοποικιλότητας^²⁹. Η συνεχής οικονομική ανάπτυξη, με έμφαση στη βρώμικη οικονομία του άνθρακα, αποδείχθηκε ότι είναι ένα από τα πιο προφανή συστημικά προβλήματα της ανθρωπότητας αφού ενέτεινε τις ανισότητες, μείωσε το βιοτικό επίπεδο, κατέστρεψε τους φυσικούς πόρους και μεταμορφώθηκε σε μια υπανάπτυξη αποσυνδεδεμένη από την κοινωνική ευημερία. Αυτή η οικονομία της αγοράς και της κατανάλωσης κατάφερε να σβήσει από τη μνήμη των περισσότερων ανθρώπων ότι ένας άλλος κόσμος κάποτε έθετε όρια στην ανάπτυξη, τόνιζε τη συνεργασία αντί για τον ανταγωνισμό και εκτιμούσε τα δώρα και την ανταλλαγή ως δεσμό της ανθρώπινης αλληλεγγύης^³⁰.
Όπως άλλωστε έχει τονιστεί εδώ και 40 χρόνια δεν μπορεί να υπάρχει απεριόριστη ανάπτυξη σε ένα πεπερασμένο πλανήτη. Πρέπει να μπουν όρια στην ανάπτυξη γιατί θα οδηγηθούμε σταδιακά στην πολλαπλή κρίση (οικονομική, κοινωνική, οικολογική) που βιώνουμε τελικά σήμερα^³¹, καθώς ακόμα και αν εξελιχθεί η τεχνολογία^³² η συνεχής ανάπτυξη θα αυξάνει την σπατάλη χρήσιμης, μη ανανεώσιμης, ενέργειας (εντροπία) και ανεπαρκών φυσικών πόρων, κάνοντας τη μετάβαση σε μια πιο βιώσιμη κοινωνία με ανανεώσιμους πόρους ενέργειας αναπόφευκτη και αναγκαία^³³. Το ότι το μικρό είναι και όμορφο^³⁴ αποτέλεσε σύνθημα του οικολογικού κινήματος από τη δεκαετία του 1970, το οποίο αναγνώρισε έγκαιρα ότι όλη η παραγωγική δραστηριότητα εξαρτάται από τον συνεχή δανεισμό των περιορισμένων πόρων του πλανήτη αλλά και από την οργάνωση μιας αλληλουχίας συναλλαγών μέσα σε ένα εύθραυστο (οίκο)σύστημα πολλαπλών ισορροπιών^³⁵. Η κριτική στην αέναη ανάπτυξη^³⁶, στην εμμονή του ΑΕΠ και την οικονομία της κατανάλωσης, καθώς και η συνειδητοποίηση ότι μπορεί να υπάρχει ευημερία χωρίς ανάπτυξη^³⁷ και ότι είναι εφικτό να μεταβούμε^³⁸ σε επιτυχημένες οικονομίες πέρα από το φαντασιακό της συνεχούς ανάπτυξης^³⁹, οδήγησε στη δημιουργία του κινήματος της αποανάπτυξης, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, πρώτα σε θεωρητικό^⁴⁰ (επιστημονικό^⁴¹^⁴²) και στη συνέχεια σε πρακτικό επίπεδο. Σε θεωρητικό πλαίσιο, η αποανάπτυξη είναι η σκόπιμη ανακατεύθυνση των οικονομιών μακριά από την αέναη επιδίωξη της οικονομικής μεγέθυνσης και για τις οικονομίες που έχουν ξεπεράσει τα όρια των οικοσυστημάτων τους, αυτό περιλαμβάνει μια προγραμματισμένη και ελεγχόμενη οικονομική συρρίκνωση με στόχο τη δημιουργία μιας σταθερής οικονομίας των φυσικών πόρων που βρίσκεται σε ισορροπία με τα όρια της Γης ^⁴³ .
Το πολιτικό πρόταγμα της αποανάπτυξης έχει ως βασική επιδίωξη την εγκατάλειψη του ανόητου και επικίνδυνου στόχου της ανάπτυξης για χάρη της ανάπτυξης, που πηγάζει από την ανεξέλεγκτη αναζήτηση του κέρδους από τους κατόχους του κεφαλαίου, με καταστροφικές συνέπειες για το περιβάλλον και τη κοινωνία. Η αποανάπτυξη δεν είναι μια λύση μαγική, αλλά μια μήτρα εναλλακτικών λύσεων που ανοίγει εκ νέου χώρο στη δημιουργικότητα, αποτάσσοντας τη βαριά κληρονομιά του οικονομικού ολοκληρωτισμού (οικονομισμός και παραγωγισμός) των τελευταίων δεκαετιών. Η οικοδόμηση μιας κοινωνίας της αποανάπτυξης σίγουρα πρέπει να περάσει πρώτα μέσα από την απομυθοποίηση του ΑΕΠ, του λανθάνων δείκτη φετίχ της σύγχρονης ευημερίας, χωρίς όμως αυτό να είναι αυτοσκοπός, αλλά και να καταπολεμήσει τις αρνητικές εξωτερικές επιπτώσεις της ανάπτυξης (από τα τροχαία ατυχήματα μέχρι τα αγχολυτικά φάρμακα για την καταπολέμηση του στρες). Αποανάπτυξη δεν σημαίνει αρνητική ανάπτυξη, αλλά αντιστροφή του συσχετισμού μεταξύ κοινωνικής ευημερίας και ΑΕΠ, δίνοντας έμφαση στο ότι μπορούμε να ανεβάσουμε το βιοτικό επίπεδο και την ποιότητα ζωής χωρίς απαραίτητα να αυξήσουμε το πλούτο και να καταναλώνουμε περισσότερο^⁴⁴.
Επομένως, η αποανάπτυξη δεν θα πρέπει να συγχέεται με την οικονομική ύφεση. Το κίνημα για μια “κοινωνία αποανάπτυξης” είναι ριζικά διαφορετικό από την ανεξέλεγκτη ύφεση που βιώνουμε σήμερα. Η αποανάπτυξη μπορεί να συγκριθεί με μια υγιεινή διατροφή που κάποιος κάνει οικειοθελώς με σκοπό τη βελτίωση της ευημερίας και της υγείας του, ενώ η αρνητική οικονομική ανάπτυξη που βιώνουμε σήμερα μπορεί να συγκριθεί με την πείνα. Σε έναν κόσμο αποανάπτυξης, οι άνθρωποι θα περνούν λιγότερο χρόνο δουλεύοντας και περισσότερο χρόνο ζώντας. Θα καταναλώνουν λιγότερο, αλλά πιο ποιοτικά, θα παράγουν λιγότερα απόβλητα, θα επαναχρησιμοποιούν και θα ανακυκλώνουν περισσότερο, θα κατανοούν τις επιπτώσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς, και θα έχουν ένα οικολογικό αποτύπωμα που μπορεί να διατηρηθεί. Οι άνθρωποι θα ξαναβρούν την ευτυχία στις ανθρώπινες σχέσεις και την ευθυμία, αντί να πιέζονται διαρκώς για να συσσωρεύσουν όλο και περισσότερα αγαθά και πλούτο^⁴⁵.
Το παράδειγμα της συνεχιζόμενης οικονομικής ανάπτυξης έχει κυριεύσει το πολιτικό προσκήνιο από το 1945 με ιδιαίτερη έξαρση από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Το νέο παράδειγμα της αποανάπτυξης προτάσσει ότι μπορεί να υπάρξει ανθρώπινη πρόοδος χωρίς συνεχιζόμενη οικονομική ανάπτυξη καθώς αυτή είναι μη βιώσιμη και οδήγησε στη σημερινή κρίση που δεν είναι μια αποαναπτυξιακή διαδικασία (αφού μειώνετε το ΑΕΠ), αλλά μια βαθιά οικονομική ύφεση, δηλαδή μια βεβιασμένη αποανάπτυξη μιας οικονομίας βασισμένης στην ανάπτυξη και το χρέος. Η αποανάπτυξη είναι μια πρόταση διεξόδου από την πολλαπλή κρίση που βιώνουμε σήμερα (οικονομική, κοινωνική, οικολογική), η οποία είναι μεν το αποτέλεσμα της μη βιώσιμης ανάπτυξης των τελευταίων 50 χρόνων, αλλά μας δίνει την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε και να αλλάξουμε την οικονομία και τον τρόπο ζωής μας για να μην οδηγηθούμε στην απόλυτη καταστροφή των πλουτοπαραγωγικών πηγών του πλανήτη. Έρχεται να διαψεύσει δε όσους ελπίζουν ότι θα βγουν από την κρίση που ξεκίνησε το 2008 μέσα από δημόσιες επενδύσεις, αγοράζοντας ιδιωτικά χρέη και αυξάνοντας το δημόσιο χρέος, με στόχο να γυρίσουμε πίσω σε μια βρώμικη ανάπτυξη όπως ο άνθρακας, για να αποπληρώσουμε το μεγάλο χρέος που έχει συσσωρευτεί.
Ο ανεύθυνος δανεισμός και οι ψευδείς προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν από την στεγαστική αγορά και τα χρηματιστήρια δεν ήταν απλά ένα ατύχημα, αλλά η δομική αποτυχία ενός συστήματος που πάσχιζε να κρατηθεί σε αναπτυξιακούς ρυθμούς που δεν μπορούσαν να συντηρηθούν από την βιοφυσική του βάση (τη “πραγματική” οικονομία). Επομένως η τωρινή κρίση σηματοδοτεί την αποτυχία του οικονομισμού και του παραγωγισμού που αρνούνται να δεχθούν οποιαδήποτε άλλη πραγματικότητα βρίσκεται πέρα από τις πεποιθήσεις των επενδυτών και των καταναλωτών, αναδεικνύει τα όρια αυτών των πολιτικών και το γεγονός ότι ο φετιχισμός της ανάπτυξης είναι η αιτία του προβλήματος, ενώ ανοίγει ευκαιρίες για αλλαγή πορείας και τη μετάβαση σε εναλλακτικά οικονομικά μοντέλα που θα συμβάλλουν στον οικολογικό μετασχηματισμό της οικονομίας και τη βιώσιμη ευημερία της κοινωνίας^⁴⁶.
Σε αυτό το πλαίσιο η βιώσιμη αποανάπτυξη ορίζεται ως μια δίκαιη συρρίκνωση της παραγωγής και της κατανάλωσης, που αυξάνει την ανθρώπινη ευημερία και ενισχύει τις οικολογικές συνθήκες σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα. Στον αντίποδα της μη βιώσιμης αποανάπτυξης που βιώνουμε σήμερα (παρατεταμένη οικονομική ύφεση με χειροτέρευση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνθηκών), αυτό περιλαμβάνει μεν μείωση του ΑΕΠ λόγω της μείωσης των μεγάλης κλίμακας επενδύσεων σε παραγωγικές και καταναλωτικές δραστηριότητες εντάσεως πόρων και άνθρακα (πχ μεγάλες υποδομές), αλλά και έμφαση σε δραστηριότητες που βελτιώνουν τη ποιότητα ζωής, την οικολογική βιωσιμότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη^⁴⁷.
Με άλλα λόγια η βιώσιμη αποανάπτυξη είναι η εθελούσια, δίκαιηκαικοινωνικά βιώσιμη μείωση του “μεταβολισμού” της κοινωνίας, δηλαδή της ενέργειας και των πρώτων υλών που εξορύσσονται, παράγονται, καταναλώνονται και επιστρέφουν στο περιβάλλον ως απόβλητα, με την ταυτόχρονη αύξηση του βιοτικού μας επιπέδου^⁴⁸. Η διαφορά της με τη βιώσιμη ανάπτυξη έγκειται στο γεγονός ότι ο κοινωνικός “μεταβολισμός” δεν μπορεί να μειωθεί με ένα συνεχώς αυξανόμενο ΑΕΠ (και οικονομική ανάπτυξη), καθώς ο αποαναπτυγμένος “μεταβολισμός” θα περιλαμβάνει μια μικρότερη και ποιοτικά διαφορετική οικονομία, όχι της αγοράς αυτή τη φορά αλλά των φυσικών πόρων. Η βιώσιμη αποανάπτυξη δεν ισοδυναμεί δηλαδή με την αρνητική πρόοδο του ΑΕΠ μέσα σε μια αναπτυξιακή οικονομία, καθώς αυτό ονομάζεται οικονομική ύφεση και το βιώνουμε ήδη, αλλά με την πεποίθηση ότι η αναπόφευκτη -και ευκταία- οικονομική αποανάπτυξη (μείωση του ΑΕΠ) μπορεί να είναι κοινωνικά βιώσιμη αν επιτευχθεί μια διαγενεακή αναδιανομή των πόρων και ρύθμιση τω αγορών που κάνουν διακρίσεις υπέρ των εχόντων και κατά των κατεχόντων. Γι αυτό χρειάζεται ένα κοινό όραμα για μια άλλη οικονομία από τα κάτω και θεσμικές, πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που θα διασφαλίσουν ότι η οικονομία δεν θα λειτουργεί εις βάρος της κοινωνίας και του περιβάλλοντος ^⁴⁹ .
Οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για μια οικονομία αποανάπτυξης και φυσικών πόρων δίνουν έμφαση στην αναδιανομή (εργασίας, ψυχαγωγίας, φυσικών πόρων και πλούτου), τη κοινωνική ευημερία και δικαιοσύνη, καθώς και τη σταδιακή αποκέντρωση, τοπικοποίηση, και κοινωνικοποίηση^⁵⁰ της οικονομίας (πχ κατανάλωση στο τόπο της παραγωγής και συνδιαχείριση πόρων). Οι πολιτικές προτάσεις της αποανάπτυξης περιλαμβάνουν μείωση των ωρών εργασίας ακόμα και στις 21 εργάσιμες την εβδομάδα^⁵¹, εγγυημένο ελάχιστο εισόδημα για όλους, βασική υγειονομική κάλυψη, ανώτατα όρια μισθών, τοπικά εναλλακτικά νομίσματα, αναδιανεμητική φορολογία και φόροι στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, αυξημένος έλεγχος των φορολογικών παραδείσων και κοινωνικός έλεγχος των τραπεζών, περιβαλλοντικοί φόροι (πχ για τις εκπομπές άνθρακα ή τη πυρηνική ενέργεια), αυστηρά όρια στις εκπομπές άνθρακα, τη χρήση ενέργειας και πόρων, την αποζημίωση της περιβαλλοντικής ζημιάς και αποκατάσταση της ρύπανσης, την οριστική απεξάρτηση από το πετρέλαιο και τα ορυκτά καύσιμα, την απαξίωση του ΙΧ, αλλά και την κατάργηση περιβαλλοντοκτόνων επιδοτήσεων και άλλων επιβλαβών δραστηριοτήτων όπως οι εξορύξεις ακόμα και οι διαφημίσεις. Άλλοι θεωρούν ότι η αποανάπτυξη δεν μπορεί να λειτουργήσει μεταρρυθμιστικά μέσα στο ήδη υπάρχον καπιταλιστικό πλαίσιο των αγορών^⁵² προτείνουν εναλλακτικές κοινωνικές δομές^⁵³ που στηρίζονται στην αυτοδιαχείριση και την ομοσπονδιακή άμεση δημοκρατία^⁵⁴, όπως ο κοινοτισμός^⁵⁵.
Σε πρακτικό επίπεδο το κίνημα της αποανάπτυξης, παίρνοντας της σκυτάλη και δίνοντας νέα πνοή στο κίνημα της Μετάβασης^⁵⁶ και των οικοκοινοτήτων^⁵⁷, εκφράστηκε ριζοσπαστικά μέσα από την ανάπτυξη πολλών πρωτοβουλιών από τα κάτω για τη δημιουργία ενός άλλου κόσμου εδώ και τώρα, πέρα από την κρίση και την οικονομία της αγοράς. Οικοκοινότητες και οικοχωριά, επανακτήσεις αγροτικής γης, καταλήψεις στέγης και κέντρα κοινωνικής συμβίωσης, συνεταιρισμοί παραγωγών- καταναλωτών, κοινοτικοί αυτοδιαχειριζόμενοι αγρόκηποι, αεικαλλιέργεια (permaculture) και βιολογικές καλλιέργειες, ανταλλακτήρια και τράπεζες παραδοσιακών σπόρων, εργασιακές κολεκτίβες, ηθικές τράπεζες, αυοδιαχειριζόμενα κοινωνικά κέντρα, τοπικά ανταλλακτικά δίκτυα προϊόντων και υπηρεσιών (αχρήματη οικονομία), λαϊκές συνελεύσεις και συμμετοχικοί προϋπολογισμοί σε επίπεδο κοινότητας συνθέτουν ένα πολύχρωμο και πολύμορφο πάζλ εναλλακτικών προτάσεων σαν απάντηση στην πολλαπλή κρίση που βιώνουμε.
Χρειαζόμαστε αλλαγή αφήγησης, αλλαγή φαντασιακού και παραδείγματος. Πειράματα όπως αυτό της Καταλονίας ^⁵⁸ που έχουν αναπτυχθεί οι περισσότερες από τις παραπάνω προτάσεις, προσφέρουν πολύτιμη έμπνευση και αισιοδοξία, και αποδεικνύουν ότι ένας άλλος κόσμος είναι υπαρκτός όχι απλά εφικτός. Πέρα από στο σύστημα του καπιταλισμού, των ιδιωτικών τραπεζών και των νεοφιλελεύθερων αγορών οι τοπικές κοινωνίες που παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους και αυτοοργανώνονται στο πλαίσιο μιας άλλης οικονομίας που δεν στηρίζεται στα χρήματα και το κέρδος. Επαναπροσδιορίζουν τις ανάγκες τους, μειώνουν την κατανάλωση, αυτοδιαχειρίζονται την τροφή και την ενέργεια τους, τοπικοποιούν την παραγωγή, γίνονται αυτάρκης και αυτόνομες. Μαθαίνουν να περνάνε καλύτερα, καταναλώνοντας και έχοντας λιγότερα, δουλεύοντας λιγότερο και έχοντας περισσότερο ελεύθερο χρόνο για να ζήσουν μια πιο απλή και ευχάριστη ζωή, δίνοντας έμφαση στις διαπροσωπικές σχέσεις και τη συμμετοχή στα κοινά.
Στην Ελλάδα από το 2010, μετά την μεταφορά της Καταλανικής εμπειρίας και σαν απάντηση στην συνεχιζόμενη οικονομική- κοινωνική- περιβαλλοντική κρίση, έχουν αναπτυχθεί σα τα μανιτάρια, δεκάδες κινήματα και πρωτοβουλίες πολιτών με στόχο την επανάκτηση της ζωής, των κοινών αγαθών, του ελεύθερου δημιουργικού χρόνου και των παραγωγικών διαδικασιών^⁵⁹. Μετά από μια πρώτη προσπάθεια δικτύωσης στα πλαίσια της πλατφόρμας ένας άλλος κόσμος^⁶⁰, μπήκαν οι βάσεις για τη πραγματοποίηση του 1ου Εναλλακτικού Φεστιβάλ Αλληλέγγυας και Συνεργατικής Οικονομίας^⁶¹ (19-21.10.2012) που διοργανώνεται από μια ανοιχτή αμεσοδημοκρατική συνέλευση και υποστηρίζεται από δεκάδες συλλογικότητες.
Πρέπει να δούμε πέρα από τη κρίση, αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται από αυτή για μια αλλαγή πορείας και συλλογικού- κοινωνικού φαντασιακού περί ανάπτυξης και κατανάλωσης, για να αποφύγουμε την περαιτέρω υποβάθμιση της κοινωνικής ευημερίας και την εξάντληση των φυσικών πόρων. Να ξεπεράσουμε την εμμονή με την συνεχιζόμενη οικονομική ανάπτυξη (του ΑΕΠ) και να εστιάσουμε σε όλα αυτά που βελτιώνουν επί τη ουσίας το βιοτικό επίπεδο και την ευημερία. Να επενδύσουμε σε μια πολιτισμική και θεσμική αποαποικιοποίηση από τον οικονομισμό και τη θρησκεία της ανάπτυξης. Με την αποανάπτυξη σαν οδηγό θα περάσουμε από την μακροοικονομία των αγορών και του πλεονασματικού εμπορίου, στην αλληλέγγυα-συνεργατική οικονομία των φυσικών πόρων, από την κρίση και την απαξίωση των νεοφεουδαρχικών αντιλήψεων, στην αυτοοργάνωση της κοινωνίας και την αναδιανομή της οικονομίας σε αποκεντρωμένες και αυτοδιαχειριζόμενες τοπικές δομές με στόχο την αυτάρκεια, την διάχυτη κοινωνική ευημερία, την οικολογική ισορροπία και την ελευθερία του ατόμου.

Related Posts

Πολιτική οικολογία και αποανάπτυξη

Συνέντευξη με τον Σερζ Λατούς

Απο-ανάπτυξη: Ένα εκλογικό διακύβευμα;

ΑΠΟ-ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΡΑ!

Πρόσφατα Άρθρα