Αποανάπτυξη – η ιστορία τώρα ξαναρχίζει | Ηλιόσποροι | Δίκτυο για την κοινωνική και πολιτική οικολογία

Τι είναι η αποανάπτυξη; Είναι η πρόταση ότι μπορούμε να οργανώσουμε μία κοινωνία στην οποία να ζούμε καλύτερα με λιγότερα υλικά αγαθά. Μια κοινωνία που δεν θα είναι αναγκασμένη να μεγαλώνει διαρκώς μόνο και μόνο για να επιβιώνει. Μια κοινωνία όπου οι αξίες της απλότητας, της ισότητας, της συντροφικότητας και της επάρκειας θα αντικαταστήσουν τις ακόρεστες αξίες του πλουτισμού και της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Ποιος είναι ο δρόμος για την αποανάπτυξη; Ο δρόμος είναι η ταυτόχρονη και συνδυασμένη πολιτική, πολιτισμική και προσωπική/αξιακή αλλαγή. Πολιτικά απαιτείται αλλαγή βασικών θεσμών του καπιταλιστικού συστήματος, όπως το χρηματο-πιστωτικό σύμπλεγμα, το οποίο επιτάσσει την διαρκή αύξηση του ΑΕΠ, ή αλλιώς απειλείται κοινωνική κατάρρευση. Πολιτισμικά απαιτείται η επαν-ανάδειξη παραδοσιακών, αλλά επίκαιρων, αξιών όπως η απλότητα, η αυτάρκεια και η αλληλεγγύη, αξίες τις οποίες έχει “καταπιεί” το καπιταλιστικό σύστημα και τις έχει αντικαταστήσει με την ανταγωνιστικότητα και την υπόσχεση του υλικού πλούτου. Προσωπικά, απαιτούνται από τον καθένα από εμάς μικρές και εφικτές αλλαγές της καθημερινότητας: επένδυση στις σχέσεις και όχι στην κατανάλωση, συμμετοχή στις συλλογικότητες που αναδύονται έξω από την οικονομία της αγοράς και τέλος, συμμετοχή στα κοινά και πολιτική κινητοποίηση και διεκδίκηση του δικαιώματος για κοινωνική αλλαγή.

Στην Καταλονία υπάρχουν διάφορες τοπικές κοινωνίες που λειτουργούν με μη καπιταλιστικά μοντέλα, μιλάμε δηλαδή κατά κάποιο τρόπο για την εφαρμογή της αποανάπτυξης; Ναι, υπάρχουν και τα έχει καταγράψει σε ένα ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ ο διεθνούς φήμης κοινωνιολόγος Μανουέλ Καστέλλς (Φόρος Τιμής στην Καταλονία ΙΙ): αγρό-οικολογικοί συνεταιρισμοί παραγωγών και καταναλωτών, συλλογική στέγαση, συστήματα άμεσης ανταλλαγής και εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών, εναλλακτικά νομίσματα. Αλλά δεν συμβαίνει κάτι ιδιαίτερο στην Καταλονία: στην Ιταλία, στην Γαλλία, στην Αγγλία, στην Αργεντινή και την Κολομβία, παντού υπάρχουν παρόμοιες πρωτοβουλίες οι οποίες αναπτύσσονται στο πλαίσιο της κρίσης και απαντούν στην αποτυχία της οικονομίας της αγοράς να καλύψει βασικές ανθρώπινες ανάγκες, όχι μόνο υλικές, αλλά και κοινωνικές, όπως η ανάγκη για συντροφικότητα και αλληλο-υποστήριξη. Στην Ελλάδα έχουμε πρωτοβουλίες όπως το Δίκτυο «Σπόρος». Δεν είναι κάτι καινούριο όλο αυτό. Η άμεση συναλλαγή και η ανταλλαγή υπηρεσιών έξω από την χρηματιστική οικονομία της αγοράς είμαι μέρος της παράδοσής μας και της κουλτούρας μας σαν Έλληνες. Δεν πρέπει να μπλέκουμε την παραδοσιακή οικονομία της αλληλεγγύης, που συνεχίζει, έστω και εξασθενισμένη, να λειτουργεί στην ελληνική περιφέρεια, με την «μαύρη» οικονομία. Μια περίοδο που στην Ελλάδα μιλάμε για ανάπτυξη, θα μπορούσε να προχωρήσει η αποανάπτυξη; Η Ελλάδα βρίσκεται εκεί που βρίσκεται λόγω της μανίας της πολιτικής ελίτ, δεξιάς και αριστερής, για ανάπτυξη και “εκσυγχρονισμό” με κάθε κόστος. Βρισκόμαστε σε αδιέξοδο εξαιτίας της μανίας μας για γέφυρες, λιμάνια, δρόμους, αεροδρόμια και στάδια. Και το μέλλον είναι δυσοίωνο γιατί δεν μαθαίνουμε από τα λάθη. Θέλουμε κι άλλο από τα ίδια, φαστ-τρακ ανάπτυξη και ξεπούλημα της δημόσιας περιουσίας για την προσέλκυση ιδιωτικών κεφαλαίων και “ανάπτυξης”. Απαιτείται αλλαγή ρότας και η διαμόρφωση ενός δικού μας, Ελληνικού, προτύπου ευημερίας, βασισμένο σε Μεσογειακές αξίες, όπως η απλότητα, η επάρκεια και η συντροφικότητα. Απαιτείται απο-ανάπτυξη με λίγα λόγια. Σε περίπτωση εφαρμογής της αποανάπτυξης, τι θα συμβεί με το έλλειμμα και το χρέος; Μα δεν μπορούμε να ζητούμε διαρκώς από την οικονομία να αυξάνεται για να ξεπληρώνουμε τόκους του παρελθόντος βάση δανείων που προϋπόθεταν ότι η οικονομία θα αυξάνεται! Η οικονομία δεν είναι δυνατόν να αυξάνεται επ’ αόριστο σε έναν πλανήτη με φυσικά όρια. Μπορούμε να παίρνουμε ότι δάνεια θέλουμε από το μέλλον και να βάζουμε ότι επιτόκια θέλουμε, αυτό δεν σημαίνει ότι ο πλανήτης θα υπακούσει στις φαντασίες μας. Επί του συγκεκριμένου τώρα: απαιτείται συντονισμένη δράση μεταξύ των χωρών που βρίσκονται σε δύσκολη θέση για στάση πληρωμής και εν τέλει εξάλειψης του χρέους. Οι ιδιώτες αγοραστές των ομολόγων έπαιξαν και έχασαν. Πίστευαν ότι η οικονομία θα αναπτύσσεται για πάντα. Υπάρχει το παράδειγμα της Αργεντινής όπου η στάση της πληρωμής έσωσε την οικονομία της χώρας. Σίγουρα πάντως η Ελλάδα δεν μπορεί να προχωρήσει μόνη της εντός της ΕΕ, απαιτείται συνεργασία με άλλες χώρες.

Υπάρχει κάποιο παράδειγμα; Εθελούσιας απο-ανάπτυξης, όχι. Αλλά θα υπάρξει σύντομα. Η Ιαπωνία ήδη προσαρμόζεται σε συνθήκες σταθερού ή πτωτικού ΑΕΠ, στρέφοντας τους δημόσιου πόρους της στην διατήρηση του κοινωνικού κράτους. Τι εννοείτε μιλώντας για επαναπροσδιορισμό της απασχόλησης; Ενώ η παραγωγικότητα διαρκώς βελτιώνεται στην Δύση τα τελευταία χρόνια λόγω της τεχνολογικής προόδου (σκεφτείτε για παράδειγμα την συμβολή των υπολογιστών και του ίντερνετ), το παράδοξο είναι ότι μας ζητάν να εργαζόμαστε όλο και περισσότερο, π.χ. με αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης. Τα κέρδη από την παραγωγικότητα παν στο κεφάλαιο και επανεπενδύονται σε περαιτέρω ανάπτυξη. Εμείς προτείνουμε τα κέρδη της παραγωγικότητας να πάνε στην απελευθέρωση του χρόνου μας. Όπως κάποτε πήγαμε από τις 12 ώρες εργασίας στις 8, και από τις 6 ημέρες στις 5, έτσι και τώρα μπορούμε να πάμε από το 48ωρο στο 21ωρο. Η τεχνολογική πρόοδος μας δίνει την πολυτέλεια να δουλέψουμε λιγότερο και να ασχοληθούμε με “αντί-παραγωγικές”, για το κεφάλαιο, δραστηριότητες: την οικογένεια μας, τους φίλους μας, την αυλή μας. Οι περίοδοι κρίσεων σαν την περίοδο που διανύουμε δημιουργούν σύσφιξη των ανθρώπινων σχέσεων ή τελικά συμβαίνει το αντίθετο, πράγμα που κάνει δύσκολα τέτοια εγχειρήματα; Η κρίση δημιουργεί σύσφιξη σχέσεων σε κοινωνίες στις οποίες υπάρχουν ενεργά κοινωνικά δίκτυα αλληλεγγύης, δηλαδή υγιές κοινωνικό κεφάλαιο. Στην Ελλάδα το κοινωνικό κεφάλαιο έχει διαβρωθεί τα τελευταία 20 χρόνια στον βωμό του νέο-φιλελεύθερου εκσυγχρονισμού και της πολιτιστικής έκφρασης του, της ιδιωτικότητας και του καταναλωτισμού. Είμαστε πλέον πιο “μόνοι” μπροστά στην κρίση από ότι ήταν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας. Γι’ αυτό και την αισθανόμαστε περισσότερο. Η αποανάπτυξη σχετίζεται με την οικολογία; Φυσικά. Η αρχή της απο-ανάπτυξης είναι ότι δεν είναι δυνατόν να μεγαλώνει διαρκώς η οικονομία σε έναν πεπερασμένο πλανήτη. Δεν υπάρχει στην φύση οργανισμός ή είδος που να αυξάνεται επ’ αόριστο. Η οικολογία μας διδάσκει την αξία της σύνδεσης και της συνεργασίας και την σημασία των ορίων. Σε μια σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία και έτσι όπως είναι διαμορφωμένος ο κόσμος σήμερα, η αποανάπτυξη έχει θέση ή αποτελεί ένα ρομαντικό σχέδιο; Οποιαδήποτε πρόταση όπως η απο-ανάπτυξη η οποία αντιπαρατίθεται στη βασική ανάγκη του καπιταλισμού για διαρκή συσσώρευση κέρδους, φαντάζει ρομαντική στα πλαίσια του υπάρχοντος κοινωνικού-πολιτικού συστήματος. Αλλά και ο καπιταλισμός θα ξεπεραστεί κάποτε όπως ξεπεράστηκε πριν από αυτόν ο Φεουδαλισμός. Κανένα σύστημα δεν διαρκεί για πάντα. Το ερώτημα δεν είναι “εάν”, αλλά “πότε, πως και από τι;”. Νομίζω σύντομα. Βρισκόμαστε στο “τέλος του τέλους της ιστορίας”, δηλαδή στην ολοκλήρωση της περιόδου μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, όπου σημαδεύτηκε από την πλήρη επικράτηση του Καπιταλισμού, δεδομένης της κοινωνικής αποτυχίας του υπαρκτού Σοσιαλισμού. Αλλά δυστυχώς ελοχεύει ο κίνδυνος διαδοχής του φιλελεύθερου καπιταλισμού από ένα ολιγαρχικό, κρατικό, φεουδο-καπιταλιστικό υβριδικό μόρφωμα, όπως αυτό που ήδη διαμορφώνεται σε χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα ή η Ινδία. Οφείλουμε να ελπίζουμε και να αγωνιστούμε για κάτι καλύτερο. Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί ισχυρό κίνημα αποανάπτυξης το οποίο να δώσει λύση σε πολλά μας προβλήματα; Το κίνημα ήδη μεγαλώνει σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία. Πάντως δεν χρειάζεται ένα ακόμα αυτόνομο κίνημα πολιτών. Έχουμε ήδη αρκετά κινήματα, αυτό που λείπει είναι η συνεργασία μεταξύ τους και εν τέλει η πολιτική και κοινωνική αλλαγή. Η απο-ανάπτυξη προσφέρει μια συνεκτική ιδέα και ένα όραμα για υφιστάμενα και αναδυόμενα κοινωνικά κινήματα, όπως το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, το κίνημα της επανατοποικοποίησης ή το οικολογικό κίνημα. Είναι μια λέξη κλειδί για την αναζωογόνηση του προοδευτικού χώρου, επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της προόδου και προσφέροντας μια νέα πολιτική πρόταση, σίγουρα διαφορετική από τις υφιστάμενες. Η ιστορία ξαναρχίζει.