Multiple choice: Ξεκινάς ένα πρωινό να πάς στη δουλειά σου και φτάνοντας έξω από την επιχείρηση βλέπεις μια ταμπέλα που γράφει «Κλειστό λόγω πτώχευσης» – ένα από τα 175.000 λουκέτα που προβλέπει το ΙΜΕ/ΓΣΕΒΕΕ για το 2011 – τι κάνεις;
α) Παθαίνεις κατάθλιψη (δε σε παίρνει 75 ευρώ το 45λεπτο πάει η ψυχανάλυση και οι δημόσιες δομές ψυχικής υγείας καταρρέουν)
β) Στήνεσαι κι εσύ στο τελευταίο hot spot της πόλης, τα γραφεία του ΟΑΕΔ και γίνεσαι μια υποδιαστολή στο 14,6% του δείκτη ανεργίας , σύμφωνα με τον προϋπολογισμό του 2011
γ) Σκέφτεσαι τη μητέρα σου να σε ξυπνάει μ’ ένα ποτήρι γάλα το πρωί και αποφασίζεις να πας στην Ολλανδία να μαζέψεις φράουλες (μια λεπτομέρεια: δεν είναι η εποχή τους)
δ) Τίποτα από τα παραπάνω. Αφού τόσο καιρό με τα αφεντικά δεν είδες άσπρη μέρα, μήπως ήρθε η ώρα να γίνεις κι εσύ αφεντικό; Για την ακρίβεια να βρεις κι άλλους 10 σε αντίστοιχη κατάσταση και να γίνεται όλοι μαζί «αφεντικά», να φτιάξετε δηλαδή ένα συνεταιρισμό (αυτή είναι η σωστή απάντηση).
Στην Ελλάδα του Μνημονίου οι επιλογές που ανοίγονται είναι περιορισμένες και παρουσιάζονται ως μονόδρομοι που στο τέλος της διαδρομής οδηγούν στην εξαθλίωση και την απαξίωση. Αν υπάρχει όμως ένας τρόπος «να κάνουμε την κρίση ευκαιρία», αυτός μάλλον προϋποθέτει τη χάραξη μιας άλλης διαδρομής που θα ανακαλύπτει ή θα επαναοικειοποιεί μορφές οργάνωσης της παραγωγής, της κατανάλωσης και της εργασίας, που θα φέρουν στο dna τους τα χαρακτηριστικά της αλληλεγγύης και της συλλογικότητας. Οι συνεταιρισμοί που μετρούν πάνω από έναν αιώνα ζωής σε διεθνή κλίμακα αποτελούν τέτοιες μορφές και μάλλον είναι ώρα να ξαναστοχαστούμε πάνω στη χρησιμότητα τους.
Σύμφωνα με τη διατύπωση που προέκυψε από το παγκόσμιο συνέδριο της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης στο Μάντσεστερ το 1995, ως συνεταιρισμός νοείται μια αυτόνομη ένωση προσώπων, που συγκροτείται εθελοντικά για την αντιμετώπιση των κοινών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αναγκών και επιδιώξεων τους δια μέσου μιας συνιδιόκτητης και δημοκρατικά διοικούμενης επιχείρησης. Στο ίδιο συνέδριο αποκρυσταλλώθηκαν και οι επτά βασικές αρχές που διέπουν μια συνεταιριστική λειτουργία. Συγκεκριμένα είναι η εθελοντική και ελεύθερη συμμετοχή, η δημοκρατική διοίκηση εκ μέρους των μελών, η οικονομική συμμετοχή των μελών, η αυτονομία και ανεξαρτησία, η εκπαίδευση και πληροφόρηση, η συνεργασία μεταξύ των συνεταιρισμών και το ενδιαφέρον για την κοινότητα.
Ο συνεταιρισμός, ως οικονομικό – κοινωνικό θεσμός παρόλο που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως δίχτυ προστασίας στην κρίση, δεν είναι δημιούργημα της. Η ιδέα της συνεργασίας των εργατών για να βελτιώσουν τη θέση τους στο σύστημα αναπτύχθηκε ήδη από τον 18ο αιώνα. Στις σκέψεις και τα πειράματα των ουτοπικών σοσιαλιστών Ρόμπερτ Οουεν και Κάρλου Φουριέ για τη δημιουργία αυτόνομων κοινοτήτων συλλογικής ιδιοκτησίας, ανιχνεύονται οι ιδεολογικές ρίζες του συνεργατισμού. Η θεμελίωση του έρχεται όμως το 1844 στην πόλη Ροτσντέηλ της Αγγλίας με την ίδρυση του συνεταιρισμού των «Δικαίων σκαπανέων της Ροτσντεηλ». Οι άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των εργατών και τα πενιχρά τους εισοδήματα οδήγησαν 28 τεχνίτες στην ίδρυση ενός καταστήματος πώλησης τροφίμων και ενδυμάτων, οικοδόμησης κατοικιών και παραγωγικής ενασχόλησης των άνεργων μελών. Στη συνέχεια εμπλούτισαν τις δραστηριότητες τους φτιάχνοντας υφαντουργείο, βιβλιοθήκες και ταμείο πρόνοιας. Η προσπάθεια στέφθηκε με επιτυχία και εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες.
Στην Ελλάδα οι πρώτες υβριδικές μορφές συνεταιριστικής δράσης άνθησαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Απ΄ αυτές ξεχωρίζουν τα τσελιγκάτα που αποτελούσαν ομαδοποιήσεις των νομάδων κτηνοτρόφων του ορεινού όγκου με σκοπό την κοινή διαχείριση των ζητημάτων τους, η «Κοινή Συντροφιά και Αδελφότητα των Αμπελακίων» που συστάθηκε το 1780 από επαγγελματικές κατηγορίες των Αμπελακιωτών για την αποδοτικότερη παραγωγή και εμπορία των προϊόντων τους και οι ναυτικοί συνεταιρισμοί που συνέβαλλαν στη δημιουργία ενός ισχυρού ελληνικού εμπορικού στόλου. Αυτή η παράδοση κυριαρχεί μέχρι σήμερα στην ελληνική ύπαιθρο καθώς το 90% των αγροτών δραστηριοποιείται μέσα από συνεταιρισμούς με τη δομή πυραμίδας. Στη βάση βρίσκονται οι πρωτοβάθμιοι συνεταιρισμοί που αναπτύσσονται σε επίπεδο δήμων και κοινοτήτων, ακολουθούν οι δευτεροβάθμιοι σε επίπεδο νομών, οι τριτοβάθμιες Κεντρικές Συνεταιριστικές Ενώσεις και στην κορυφή η Πανελλήνια Συνομοσπονδία Ενώσεων Γεωργικών Συνεταιρισμών (ΠΑΣΕΓΕΣ). Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΠΑΣΕΓΕΣ στην Ελλάδα υπάρχουν 5800 αγροτικοί συνεταιρισμοί που εμπλέκουν 596.000 αγρότες. Χρηματοδοτούνται από τις εισφορές των μελών τους και τον κύκλο εργασιών τους, που εκτιμάται στα 800 εκατ ευρώ με βασική λειτουργία την προμήθεια, τη μεταποίηση και την εμπορία γεωργικών προϊόντων.
Παρόλο που η ύπαρξη των συνεταιρισμών κατοχυρώνεται τόσο από το άρθρο 12 του Συντάγματος , όσο και από το νόμο 2801/2000, εμείς αγοράζουμε από τα ράφια των μεγάλων super market τα αγροτικά προϊόντα ακριβότερα έως και 944% σε σχέση με την αρχική χρέωση των παραγωγών. «Στο ράφι πληρώνουμε τον εκβιασμό των μεγάλων αλυσίδων λιανικής πώλησης , η άναρχη και ασύδοτη αγορά αποτελεί εμπόδιο στην προώθηση των αγροτικών προϊόντων» μας λέει ο γενικός διευθυντής της ΠΑΣΕΓΕΣ Γιάννης Τσιφόρος. Γι’ αυτό και η ΠΑΣΕΓΕΣ αποφάσισε να παρακάμψει τους μεσάζοντες και δρομολογεί τη δημιουργία αλυσίδας μικρών super market με προϊόντα συνεταιρισμών, ξεκινώντας στις αρχές του 2011 από την Αθήνα και με στόχο τα καταστήματα να φτάσουν τα 30 μέχρι το τέλος του έτους. Αλλιώς ο μοναδικός τρόπος να τρώμε φρέσκιες και φθηνές ντομάτες, θα είναι να φυτέψουμε στο μπαλκόνι μας.
Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί πάντως έχουν και μια άτυπη φεμινιστική διάσταση, καθώς έβγαλαν τις γυναίκες της υπαίθρου από τα νοικοκυριά τους και τις μετέτρεψαν από αόρατα συμβοηθούντα μέλη της σε οικονομικά ενεργά μέλη μέσω των γυναικείων συνεταιρισμών, που σήμερα ανέρχονται στους 150. Οι γυναικείοι συνεταιρισμοί συνιστούν αναπτυξιακά κύτταρα για τις τοπικές κοινωνίες, καθώς αναδεικνύουν την πολιτιστική τους κληρονομιά μέσα από χειροτεχνίες και την τοπική γαστρονομία. Η Ζωή Φραγκούδη πρόεδρος του Αγροτουριστικού Συνεταιρισμού Γυναικών Τριγώνου μας περιγράφει την εμπειρία ενός εγχειρήματος που μετρά 14 χρόνια ζωής «Είμαστε 23 γυναίκες που παράγουν χειροποίητα προϊόντα χρησιμοποιώντας τοπικές πρώτες ύλες , εξασφαλίζοντας υψηλές πιστοποιήσεις και τονώντας την τοπική οικονομία. Οι πόροι προέρχονται από τις πωλήσεις, τα μέλη πληρώνονται για την εργασία τους και το όποιο απόθεμα προορίζεται για νέες επενδύεις. Παρά τις δυσκολίες στην προώθηση των προϊόντων μας, ξέρουμε καλά ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος για την κοινωνική πρόοδο»
Κι όμως μέσα σε συνθήκες οικονομικής κρίσης υπάρχουν τράπεζες που όχι μόνο δεν έκλεισαν τη στρόφιγγα των δανείων αλλά αύξησαν τις χορηγήσεις τους κατά 11%. Είναι οι 16 Συνεταιριστικές Τράπεζες που λειτουργούν από το 1994 και απευθύνονται μέσω μιας αποκεντρωμένης δομής στις τοπικές κοινωνίες , διευκολύνουν όσους δεν έχουν πρόσβαση στον τραπεζικό τομέα προσφέροντας ολοκληρωμένες τραπεζικές υπηρεσίες με ευνοϊκότερους όρους και απλούστερες διαδικασίες από τις υπόλοιπες τράπεζες. Εξυπηρετούν πρωτίστως τα μέλη τους αλλά και μη μέλη με όριο το 50% των καταθέσεων που έχουν δεχτεί. Το δίκτυο τους περιλαμβάνει πάνω από 180 παραρτήματα σ’ όλη τη χώρα, 1400 υπαλλήλους και περίπου 210.000 μέλη που στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Τα κέρδη και σ’ αυτή την περίπτωση διανέμονται στα μέλη και ένα ποσοστό τους επανεπενδύεται στην τοπική αγορά. Ο Νικόλαος Μυρτάκης, πρόεδρος της Ένωσης Συνεταιριστικών Τραπεζών Ελλάδος, επισημαίνει ότι «σ’ αυτή τη δύσκολη οικονομική περίοδο η συνεταιριστική πίστη αποδεικνύεται πολύτιμο και αναγκαίο εργαλείο για την ελληνική περιφέρεια» και υπενθυμίζει ότι «οι συνεταιριστικές τράπεζες φρόντισαν να έχουν υψηλή κεφαλαιακή επάρκεια , υγιές χαρτοφυλάκιο και γι’ αυτό δε σταμάτησαν να χρηματοδοτούν επιχειρήσεις και νοικοκυριά»
Μια ακόμη κατηγορία αστικών συνεταιρισμών είναι οι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί, οι οποίοι γνώρισαν μεγάλη άνθηση στη διάρκεια του πολέμου και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, στη συνέχεια όμως εξασθένησαν. Ίσως σήμερα που η σχέση πληθωρισμού και μισθών είναι αντιστρόφως ανάλογη (με το μέγεθος που αυξάνεται να μην είναι οι μισθοί), να διαμορφώνεται το έδαφος για την ανασύσταση του θεσμού. Πάντως αυτή τη στιγμή οι εν ενεργεία καταναλωτικοί συνεταιρισμοί έχουν συγκροτηθεί γύρω από τους συλλόγους εργαζομένων στο Δημόσιο και τις ΔΕΚΟ. Ορισμένοι απ’ αυτούς βέβαια είναι σφραγίδες και αξιοποιήθηκαν για τη διασπάθιση του δημόσιου χρήματος. Υπάρχουν όμως και εκείνοι που καταγράφουν μια αξιόλογη δράση , όπως ο Καταναλωτικός Συνεταιρισμός των Υπαλλήλων της ΑΤΕ. Διαθέτει ένα πρατήριο συνεταιριστικών προϊόντων στο κέντρο της Αθήνας και σε συνεργασία με τους παραγωγούς συγκρατεί τις τελικές τιμές πώλησης αγαθών και υπηρεσιών.
Ως προμηθευτικός συνεταιρισμός μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα άνοιξε τις πόρτες του το 2004 ο Σπόρος προσφέροντας καφέ από τις κοινότητες των Ζαπατίστας, τσάι από την Ινδία και ζάχαρη από το Εκουαδόρ. Είναι ένα πετυχημένο πείραμα εναλλακτικού εμπορίου που στη θέση του κέρδους αντιτάσσει τους σκοπούς της αξιοπρέπειας των παραγωγών, της ποιότητας και των προσιτών τιμών με σεβασμό στο περιβάλλον. Προβάλλει μια αντιιεραρχική δομή που βασίζεται στην ισότητα και τη δημιουργική συνεργασία και ελπίζει να ριζώσει στο σκληρό χώμα της ελληνικής αγοράς και γιατί όχι, να φυτρώσει κι αλλού. Πριν από 2 χρόνια περίπου μια ομάδα νέων ανθρώπων άνεργων και επισφαλώς εργαζομένων αποφάσισε να μη σπαταλήσει το χρόνο της στις αγγελίες εύρεσης εργασίας και να φτιάξει το δικό της «παγκάκι» . Το Παγκάκι είναι ένα συμπαθητικό σύγχρονο καφενεδάκι στο Κουκάκι που συνεργάζεται με μικρούς παραγωγούς και προσφέρει καφέδες και μεζέδες σε τιμές παλιού καφενείου. Προωθεί μουσικές από ανεξάρτητες παραγωγές και φιλοξενεί εκδηλώσεις ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος. Λειτουργεί ως εργατική κολεκτίβα χωρίς εργαζόμενους και αφεντικά με τα κέρδη να διανέμονται σε όλους όσους δουλεύουν και τις αποφάσεις να λαμβάνονται από τη συνέλευση των μελών του. Αν και αυτό το «Παγκάκι» δεν είναι ποτέ άδειο, χωράει πολλούς ακόμα.
Κι επειδή η τέχνη αντιγράφει τη ζωή, στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Πραξιτέλους άνοιξε πριν 3 χρόνια ένα λευκό κουτί, καλλιτεχνικό και συνεταιριστικό. Πέντε νέες γυναίκες απογοητευμένες από τη διαπλοκή που υπάρχει ακόμα και στους καλλιτεχνικούς χώρους αποφάσισαν να επενδύσουν τις οικονομίες τους, τα όνειρα τους και τη φαντασία τους και να φτιάξουν έναν δικό τους χώρο. Έτσι γεννήθηκε το White box, ένας χώρος που μικροί, ανεξάρτητοι καλλιτέχνες και σχεδιαστές μπορούν να προωθούν τα έργα τους σ’ ένα πνεύμα συντροφικότητας και δημιουργίας. Ενώ λίγο πιο μακριά στη Μυτιλήνη, αυτοί που για χρόνια έκαναν ρεπορτάζ για τους συνεταιρισμούς, αποφάσισαν πρόσφατα να φτιάξουν το δικό τους δημοσιογραφικό συνεταιρισμό. Όταν πριν από μερικούς μήνες η ιδιοκτησία της τοπικής εφημερίδας Αιολικά Νέα αποφάσισε αιφνιδιαστικά να βάλει λουκέτο στην επιχείρηση, οι 12 εργαζόμενοι της αποφάνθηκαν ότι δεν τους αρέσει ο δρόμος και προτιμούν τα γραφεία τους. Έτσι, προχώρησαν στην επανέκδοση του φύλλου με την επωνυμία «Τα Νέα της Λέσβου» στη βάση μιας συμφωνίας για ισοκατανομή των κερδών. Ο παλιός ιδιοκτήτης επεδίωξε να αποθαρρύνει την πρωτοβουλία με μια σειρά από δικαστικές διώξεις, η τοπική κοινωνία όμως είχε άλλη άποψη και κατέστησε το έντυπο πρώτο σε κυκλοφορία.
Τέλος, στους αστικούς συνεταιρισμούς εντάσσονται και οι επαγγελματικοί συνεταιρισμοί όπως αυτοί των ηλεκτρολόγων και των υδραυλικών , που έχουν ρυθμιστικό ρόλο για τον υγιή ανταγωνισμό στον κλάδο τους. Αρκετά δραστήρια είναι και τα συνεταιριστικά φαρμακεία, αφού ελέγχουν σήμερα το 51% της αγοράς του φαρμάκου με κύκλο εργασιών που προσεγγίζει τα 2 δις. Η αλήθεια είναι όμως, ότι στη χώρα μας οι συνεταιριστικές μορφές εδραιώθηκαν κυρίως στην αγροτική οικονομία. Αντίθετα οι εργατικοί συνεταιρισμοί είναι ελάχιστοι. Αυτό οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι το ελληνικό εργατικό κίνημα ιστορικά δε διαμόρφωσε μια κουλτούρα αυτοδιαχείρισης και αφετέρου στις κρατικές πολιτικές που δεν ευνοούν τέτοια εγχειρήματα. Είναι ενδεικτικό ότι όλα τα προγράμματα επιχειρηματικότητας έχουν στο επίκεντρο τους την ατομική επιχείρηση και όχι συλλογικές προσπάθειες. Ακόμη και το τελευταίο νομοσχέδιο του Υπουργείου Εργασίας για την Κοινωνική Οικονομία δεν αφιερώνει ούτε ένα άρθρο για τους εργατικούς συνεταιρισμούς (απ’ την άλλη τελευταία όταν υπάρχουν αναφορές σε άρθρα νομοσχεδίων δεν είναι για καλό).
Βέβαια , σ’ αυτή τη χώρα που όλα όσα ίσχυαν για χρόνια κατέρρευσαν μέσα σε λίγους μήνες, μπορεί η ανάγκη να πυροδοτήσει νέες πρωτοβουλίες και πραγματικότητες που να ξεφεύγουν από την εξατομίκευση της εργασίας. Οι συνεταιρισμοί δεν αποτελούν μόνο μια εν δυνάμει εναλλακτική στην ανεργία αλλά αμφισβητούν τα κυρίαρχα μοντέλα παραγωγής, κατανάλωσης και εργασίας, προκρίνοντας τη συλλογική διαχείριση και την ισότητα. Από κει και πέρα σίγουρα η βιωσιμότητα τους δεν είναι εκ των προτέρων εξασφαλισμένη. Υπάρχουν όμως συνθήκες που το ρίσκο τολμηρών εγχειρημάτων δεν είναι και τόσο επώδυνο, αφού στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάτι να χαθεί.
Από την Αργεντινή ως το Ισραήλ Η κουλτούρα του συνεργατισμού ξεδιπλώθηκε σε διεθνή διάσταση. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα φώλιασε για τα καλά με αποτέλεσμα συνεταιριστικές επιχειρήσεις να σημειώνουν επιδόσεις που θα ζήλευαν και οι πιο σκληροί μάνατζερ. Στην Αργεντινή τη θυελλώδη χρόνια του 2001 χιλιάδες εργάτες όταν τα αφεντικά τους εξαφανίστηκαν αφήνοντας πίσω τους δυστυχία, αποφάσισαν να πάρουν τη θέση τους, να καταλάβουν εργοστάσια και να ανασυγκροτήσουν επιχειρήσεις. Έτσι, σύμφωνα με έρευνα του πανεπιστημίου του Μπουένος Άιρες, σήμερα στην Αργεντινή λειτουργούν 205 ανακτημένες συνεταιριστικές επιχειρήσεις που απασχολούν συνολικά 9362 άτομα. Η γκάμα των επιχειρήσεων που τελούν υπό εργατική διεύθυνση περιλαμβάνει από υφαντουργίες και μεταλλουργίες μέχρι εταιρείες γραφικών τεχνών και ξενοδοχεία. Γρήγορα το μικρόβιο εξαπλώθηκε και στις γειτονικές λατινοαμερικάνικες χώρες και ως εκ τούτου στη Βραζιλία υπάρχουν 69 τέτοιες επιχειρήσεις, στην Ουρουγουάη 30 και άλλες 20 στην Παραγουάη. Στην καρδία της ανεπτυγμένης Δύσης, στη Γαλλία λειτουργούν με επιτυχία 1925 εργατικοί παραγωγικοί συνεταιρισμοί, συντηρώντας 40.424 εργαζομένους και κερδίζοντας 3,9 δις ευρώ ετησίως. Η πλέον πρόσφατη προσπάθεια είναι το εργοστάσιο παραγωγής εσωρούχων «Starissima», όπου οι 50 εργαζόμενες όταν ο μοναδικός άνδρας της επιχείρησης, ο ιδιοκτήτης απείλησε με λουκέτο αποφάσισαν ότι μπορούν να τα καταφέρουν καλύτερα χωρίς αυτόν. Το διεθνές σημείο αναφοράς όσων εμπνέονται από το συνεργατισμό βρίσκεται στην Ισπανία και συγκεκριμένα στη Χώρα των Βάσκων. Ο Συνεταιριστικός Όμιλος του Μοντραγκόν ξεκίνησε την πορεία το 1956 στις στάχτες του Εμφυλίου Πολέμου και κατέληξε σήμερα να αποτελεί τη μεγαλύτερη επιχείρηση στη Χώρα των Βάσκων με συνολικές πωλήσεις που υπερβαίνουν τα 10,4 εκατ ευρώ ετησίως και 71.500 εργαζομένους. Η εταιρία λογισμικού Kantega, που έχει τιμηθεί ως ένα από τα «100 καλύτερα εργασιακά περιβάλλοντα στην Ευρώπη» είναι ένας από τους πιο γνωστούς συνεταιρισμούς εργαζομένων στη Νορβηγία. Στο Ισραήλ , η μεγαλύτερη δημόσια εταιρία μεταφορών του Ισραήλ, η Egged Israel Transport Cooperative Society λειτουργεί ως συνεταιριστικό σχήμα.
Διαβάστε 1. «Κοινωνική Οικονομία» , Ολυμπία Κλήμη – Καμινάρη, εκδόσεις Ελληνοεκδοτική, 2010
Μελέτη για τις μορφές της κοινωνικής οικονομίας, την ιστορική τους εξέλιξη και τη νομοθεσία που τις διέπει σε εθνικό σε διεθνές επίπεδο. 2. «Βιώσιμη συνεταιριστική οικονομία», Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, εκδόσεις Σταμούλη ΑΕ, 2004 Οδηγός γνωριμίας με το συνεταιριστικό θεσμό. Παράλληλα αναδεικνύονται τα βασικά εμπόδια στην ανάπτυξη των συνεταιρισμών αλλά και η δυναμική τους.
Δείτε: «The take» (Η κατάληψη) Εξαιρετικό ντοκιμαντέρ με σενάριο της Ναόμι Κλάιν και σκηνοθεσία του Αβι Λιουις, που προβάλλει για πρώτη φορά το κύμα των καταλήψεων εργοστασίων στην Αργεντινή.
Της Μαρίας Λούκα.
