«Αναμφίβολα είναι πολύ καλύτερα να υπάρχει φαντασία χωρίς κίνημα παρά ένα κίνημα χωρίς φαντασία» Τζων Κλαρκ

Η πρώτη εικόνα που έρχεται στη σκέψη του οποιουδήποτε, όταν γίνεται λόγος για μη βίαιη δράση, είναι σίγουρα η φιγούρα του Γκάντι. Και όχι άδικα, μια και αυτός ο «βιρτουόζος της μη βίας» αντιτάχθηκε νικηφόρα –μαζί με το λαό του– απέναντι στην αποικιοκρατία. Όμως, σήμερα, η μη βίαιη δράση σημαίνει πολλά καινούρια πράγματα.

Η μη βία του Γκάντι είναι εστιασμένη στην ιδέα της «αποχώρησης» ή της «άρνησης της συνεργασίας». Αυτή είναι η μη βία των δυνατών, που τη διέκρινε σαφώς από την περιορισμένη βία, αλλά και από τη μη βία των αδυνάτων, που την ταύτιζε με την υποταγή.

Από τα χρόνια του ’60 και έπειτα, και μέσα από την ανάπτυξη μιας σειράς αγώνων, αντιστάσεων και κινημάτων (για τις φυλετικές διακρίσεις και τα πολιτικά δικαιώματα στις ΗΠΑ, ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, αντικουλτούρα, Hyppies, Provos, Camputers, Μάης ’68, γυναικεία χειραφέτηση, αντιπυρηνικό και οικολογικό κίνημα κτλ), παρατηρούμε μια άνθιση μη βίαιων πράξεων που έχουν περισσότερο «επιθετικό» χαρακτήρα, που αποβλέπουν π.χ. στο να καταλάβουν ένα χώρο παρά να τον εγκαταλείψουν. Σε μερικές χώρες της Βόρειας Ευρώπης, αυτές οι μέθοδοι αποδείχτηκαν νικηφόρες. Είναι σαφές, βέβαια, πως εκεί η πάλη στρέφονταν ενάντια σε εξουσίες σχετικά «ήπιες» και όχι ενάντια στις στρατιωτικές χούντες του «Τρίτου Κόσμου». Όμως, αυτό ακριβώς μας θυμίζει το ότι η δράση δεν μπορεί παρά να είναι τοπική και προσαρμοσμένη στις συγκεκριμένες συνθήκες και μας δείχνει επιπλέον πως έχουμε πολλά ακόμη να κάνουμε για να απλώσουμε το χώρο των εναλλακτικών μορφών δράσης.

Σίγουρα, ανάμεσα στην κοινοβουλευτική δραστηριότητα και τον ανταρτοπόλεμο, ανάμεσα στην περιπλάνηση στους διαδρόμους της εξουσίας και τις συγκρούσεις στους δρόμους, υπάρχει ένας πλατύς χώρος μη βίαιων μορφών και μεθόδων άμεσης δράσης που, συνδεόμενος με την άμεση δημοκρατία (με την έννοια της συλλογικότητας και του αυθορμητισμού), προσφέρει τις δυνατότητες για ένα ξεπέρασμα των τυπικών θεσμών και την άσκηση άμεσης συλλογικής και ατομικής πίεσης πάνω στο πολιτικό σύστημα.

ΜΗ ΒΙΑΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

Οι μη βίαιες μορφές δράσης μπορούν γενικά να συνοψιστούν σε 5 σημεία:

  • Συνειδητοποίηση

  • Κινητοποίηση

  • Αντιπαράθεση

  • Άμεση δράση

  • Οικοδόμηση παράλληλων δομών

    Τα σημεία αυτά μπορεί να αποτελούν αυτόνομες γενικές κατηγορίες μορφών δράσης και στόχους για τις ομάδες που τις μετέρχονται, αλλά κυρίως αποτελούν φάσεις ανάπτυξης και σταθμούς στην εξέλιξη ενός κινήματος.

    Έτσι, ξεκινώντας από μια παραδοσιακή πολιτική δραστηριότητα, που περιλαμβάνει προκηρύξεις, ανακοινώσεις, συζητήσεις και άλλες γενικές μορφές προπαγάνδας που αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για κάθε ομάδα πίεσης ή κίνημα, μπορεί ένας αγώνας να επεκταθεί σε πράξεις διαμαρτυρίας όπως οι πορείες και οι συγκεντρώσεις που σκοπό έχουν να αποδείξουν την ύπαρξη μιας μαζικής αντίδρασης ή αντιπολίτευσης.

Όμως, όπως έλεγε η Οικολογική Κίνηση Θεσσαλονίκης στο κείμενό της πάνω στις εναλλακτικές μορφές οργάνωσης και δράσης που γράφτηκε και μοιράστηκε τον Αύγουστο του 1985 στη συνάντηση του ‘Αρμενιστή’, «τα κλασικά μέσα πάλης –διαδήλωση, αφισοκόλληση, κατάληψη– έχουν πια εκφυλιστεί. Οι σημαντικότεροι λόγοι είναι ότι έχασαν τη δυναμική και την αποτελεσματικότητά τους λόγω της συχνής επανάληψής τους αλλά, κυρίως, γιατί τα οικειοποιήθηκε η εξουσία. Απαιτείται λοιπόν από μέρους μας η με μέτρο χρησιμοποίησή τους και η ανεύρεση άλλων εναλλακτικών λύσεων. Εξετάζουμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, αυτό της διαδήλωσης, για να ξεκαθαρίσουμε τι ακριβώς εννοούμε.

Η διαδήλωση:

  • Μικρή ως ανύπαρκτη συμμετοχή – όχι αριθμητική, αλλά ποιοτική

  • Αποτελεί τις περισσότερες φορές εκδηλώσεις μάζας μάλλον, παρά αυθόρμητο ξέσπασμα διαμαρτυρίας συνειδητοποιημένων πολιτών

  • Πρέπει να μας απασχολεί η σχέση διαδήλωσης-δράστη και κόσμου-θεατή

  • Η διαδήλωση πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο όταν από τις συνθήκες έχει εξασφαλισμένη σε μεγάλο βαθμό τη συμμετοχή και τη ζωντάνια και ως επίδειξη δύναμης για την επίτευξη κάποιου σκοπού –π.χ. διαδήλωση ποδηλάτων για τα δικαιώματά τους.

Εναλλακτική λύση στη διαδήλωση:

  • Όχι μαζικές διαδηλώσεις, αλλά πολυδιασπασμένες μικρές ομάδες που μοιράζουν προκηρύξεις και, κυρίως, συζητούν με τον κόσμο.

  • Μικρά και συχνά happenings τα οποία έχουν τα εξής πλεονεκτήματα:

    • Λίγη σχετικά προετοιμασία

    • Ευελιξία

    • Αμεσότητα, χιούμορ

    • Επαφή με τον κόσμο

    • Λόγω του θεαματικού χαρακτήρα τους, γίνονται ευρύτερα γνωστά από τονΤύπο.

Ανάλογες σκέψεις μπορεί να κάνει κανείς και για τα άλλα μέσα πάλης και καλό θα ήταν να σκεφτόμαστε από πριν τη σκοπιμότητα και αποτελεσματικότητα των μέσων που επιλέγουμε, γιατί πιστεύουμε πως, τελικά, «η διαδικασία είναι ουσία» ή, για να το θέσουμε αλλιώς, «τα μέσα αγιάζουν τα μέσα».

ΜΟΡΦΕΣ ΑΜΕΣΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Έτσι, οι μέθοδοι της άμεσης δράσης, χωρίς να ταυτίζονται φυσικά με τη νομιμότητα και την παθητικότητα, μπορούν να συνοψιστούν γενικά σε 6 επιμέρους κατηγορίες:

  • Συμβολική δράση: δηλαδή τα δρώμενα, το θέατρο του δρόμου, παράτες, ολονυκτίες, απεργίες πείνας, ύπνου καθώς και άλλες συλλογικές και ατομικές πράξεις συμβολικής διαμαρτυρίας που, ενδεχόμενα, θα θεωρηθούν παράνομες, ιδιαίτερα αν οι εξουσίες περιορίζουν αυθαίρετα τα όρια της νομιμότητας, βλέποντας σ’ αυτές κινδύνους ανατροπής της δημόσιας τάξης.

  • Φυσική αντίσταση και επέμβαση: καθιστικές διαμαρτυρίες, καταλήψεις οδοστρωμάτων, κτιρίων, άδειων σπιτιών, εδαφών, κατασκηνώσεις, υπεράσπιση αυθαιρέτων και άλλες δυναμικές μορφές δράσης, οι οποίες, χωρίς να επιδιώκουν τη σύγκρουση με τη θεσμοποιημένη βία της εξουσίας, κάποτε, στηριγμένες στο δικαίωμα της αντίστασης και την κοινωνική άμυνα, την αντιμετωπίζουν ως αναπόφευκτη, αν δε θέλουν να μεταβληθούν σε αθώες τελετές που μας χαρίζουν ήσυχη συνείδηση.

  • Κοινωνική ανυπακοή: εδώ περιλαμβάνεται κάθε αποφασιστική παραβίαση νόμων που δε θεωρούνται σωστοί (π.χ. πειρατικοί ραδιοσταθμοί), καθώς και των νόμων ενός Κράτους που επιδιώκει να εφαρμόσει πολιτική άδικη και απάνθρωπη (π.χ. φυλετικές διακρίσεις). Δε θα πρέπει να γίνεται σύγκριση με έναν παραδοσιακό απολίτικο αντικομφορμισμό που υπάρχει έντονος στην ελληνική κοινωνία και που, συνήθως, αποβλέπει στην περιφρούρηση των στενά ατομικών συμφερόντων (αποφυγή φόρων, μικροκλοπές, παραβίαση σηματοδοτών κτλ). Αντίθετα, πρέπει να επιδιώκουμε να δίνουμε ένα θετικό περιεχόμενο σ’ αυτήν την ιδιόμορφη ψυχική κατάσταση άμυνας, η οποία πρέπει να παίρνει τη μορφή της αντίστασης απέναντι στις επεμβάσεις του κράτους ενάντια στις ατομικές ελευθερίες, τα δημοκρατικά δικαιώματα και την ποιότητα της ζωής, την εισβολή της διοίκησης στην προσωπική ζωή κτλ.

  • Μη σύμπραξη με το Κράτος: σε στενή συνάφεια με την κοινωνική ανυπακοή, αυτές οι μορφές δράσης έχουν εξαρχής σαφές πολιτικό περιεχόμενο, περιλαμβάνοντας από αρνήσεις απογραφής, πληρωμής φόρων, στρατιωτικών δαπανών, ΕΡΤ κτλ, συμμετοχής σε επικίνδυνα ερευνητικά προγράμματα, μέχρι και πιο ριζοσπαστικές μορφές αντίστασης, όπως η άρνηση στράτευσης. Απαιτούν υψηλή συνειδητότητα, αλλά και κάποια μαζικότητα, μια και ανοίγουν μέτωπα μ’ έναν παντοδύναμο μηχανισμό.

  • Εργασιακή αντίσταση: κάποιες παραδοσιακές εργατικές πρακτικές, όπως οι απεργίες, οι επιβραδύνσεις, οι λευκές απεργίες, οι απεργίες ζήλου, το μποϋκοτάζ, έχουν και σήμερα ενδιαφέρον, αν φυσικά ξεπερνούν τα στενά οικονομικά αιτήματα και προωθούν ζητήματα ποιότητας, συνθηκών δουλειάς, αμφισβητούν το περιεχόμενό της, τους στόχους της επιχείρησης, ακόμη κι αν δεν έχουν ακόμη ένα ολοκληρωμένο σχέδιο μετασχηματισμού της σε μια δουλειά με νόημα, με χρήση ήπιων τεχνικών, με χαλαρωτικές διαδικασίες, άλλες σχέσεις κτλ.

  • Ενεργητικός αποκλεισμός: η άρνηση επαφής, σχέσης ή συναλλαγής με πρόσωπα, θεσμούς, επιχειρήσεις ή και χώρες, δηλαδή το μποϋκοτάζ, αποτελεί μια σαφή εκδήλωση αποδοκιμασίας για πράξεις, παραλείψεις, προϊόντα ή και μια συγκεκριμένη πολιτική, η οποία, ακόμη κι αν δεν έχει ιδιαίτερη μαζικότητα, αποτελεί έναν ενδιαφέροντα τρόπο καταγγελίας και προβολής αιτημάτων, περιλαμβάνοντας μορφές δράσης από την αφισοκόλληση της φωτογραφίας ενός βιαστή μέχρι το καταναλωτικό μποϋκοτάζ, την άρνηση εκφόρτωσης πλοίου συγκεκριμένης εθνικότητας κτλ. Δυναμική συνέχεια αποτελεί το σαμποτάζ, δηλαδή η σκόπιμη πρόκληση βλάβης, καθυστέρησης, ματαίωσης ενός έργου, μιας δραστηριότητας, μιας απόφασης, μιας καταστροφικής ενέργειας. Όμως, μια πράξη σαμποτάζ βρίσκεται στα όρια της μη βίας με τη βία, ιδιαίτερα όταν υπάρχει έστω και απλό ενδεχόμενο να υπάρξουν θύματα ενώ, συχνά, ενισχύει έναν τύπο οργάνωσης και στρατιωτικής νοοτροπίας, που συγκρίνεται με αυτόν του ανταρτοπόλεμου.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΔΟΜΕΣ
Οι ποικίλες μορφές της άμεσης δράσης, ακόμη κι όταν δεν έχουν ένα άμεσα χειροπιαστό αποτέλεσμα, αποτελούν από μόνες τους ένα γεγονός, δίνοντας σ’ αυτούς που πήραν μέρος μια αίσθηση αλληλεγγύης και συντροφικότητας. Βέβαια, δεν πετύχαμε ακόμη να προτείνουμε εντελώς πειστικές μεθόδους μη βίαιης δράσης, γι’ αυτό και οφείλουμε να απλώσουμε σημαντικά το πεδίο της έρευνάς μας και να διευρύνουμε με φαντασία αυτές που ήδη έχουν προταθεί από τις πρακτικές του διεθνούς κινήματος.

Όμως, στο πιο ανεπτυγμένο τους στάδιο, αυτές οι μορφές δράσης δεν μπορούν παρά να στοχεύουν στο να δημιουργήσουν ένα παράλληλο πλαίσιο θεσμών, δηλαδή αντιθεσμών, που τείνουν να αντικαταστήσουν τις υπάρχουσες εξουσίες και να οικοδομήσουν ένα εναλλακτικό δίκτυο δομών, σχέσεων και τρόπων ζωής, σπέρματα του αύριο μέσα στο σήμερα που, όχι μόνο εξυπηρετούν τη δράση μας και την επιβίωσή μας σ’ ένα υποβαθμισμένο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον, αλλά ταυτόχρονα, ανανεώνουν και την ελπίδα για μια συνολική κοινωνική ανατροπή.

Μιχάλης Τρεμόπουλος
(Οικολογική Εφημερίδα, 1986)