Ο κραυγαλέος τίτλος «Το χρήμα πέθανε – Ζήτω το ανταλλακτικό εμπόριο» («Money is dead – long live barter») δεν προέρχεται από κείμενο κάποιας κολεκτίβας, αλλά από κύριο άρθρο των Times του Λονδίνου, που επισήμανε την αναβίωση προκαπιταλιστικών μορφών οικονομίας στη σύγχρονη εποχή του ανεπτυγμένου καπιταλισμού.

Μπορεί το χρήμα να λειτουργεί ως το γενικό ισοδύναμο στη διαδικασία ανταλλαγής εμπορευμάτων και υπηρεσιών και η οποιαδήποτε συναλλαγή να εκφράζεται μόνο με τη διαμεσολάβησή του, ωστόσο λύση στο γενικευμένο πρόβλημα της έλλειψής του, ίσως εντέλει να αποτελεί η ίδια η παράκαμψή του.

Η πρακτική του αντιπραγματισμού, δηλαδή η α-χρήματη ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών, έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών. Η εμφάνιση του νομίσματος ανέδειξε άλλα μακροοικονομικά υποδείγματα και ο αντιπραγματισμός περιορίστηκε σε αυθόρμητη και ανοργάνωτη τάση στις μικρές κοινότητες. Για τους κατοίκους των απομονωμένων νησιώτικων ή αγροτικών επαρχιών της ελληνικής επικράτειας οι εθιμικές πρακτικές ανταλλαγής λαδιού με γάλα, για παράδειγμα, καλύπτουν περισσότερες ανάγκες ίσως απ’ ό,τι οι συντάξεις των 350 ευρώ του ΟΓΑ. Από τα χωριά της Κρήτης και της Ηπείρου ώς την Ικαρία και την Αστυπάλαια, οι κάτοικοι ανταλλάσσουν τα πλεονάσματα της παραγωγής τους και τις υπηρεσίες για την ανέγερση και τη συντήρηση των σπιτιών τους, όχι ως ενσυνείδητη αμφισβήτηση του κυρίαρχου εμπορικού μοντέλου αλλά ως αντανακλαστική κίνηση οικονομικής αυτοάμυνας και διαχείρισης της καθημερινότητάς τους.

Οταν, όμως, οι μισθωτοί των μεγάλων πόλεων βρίσκονται με το περίστροφο του ΔΝΤ στον κρόταφο, η οικονομία βουλιάζει στην ύφεση και η κοινωνία στην εξαθλίωση, οι μέθοδοι του αντιπραγματισμού μετατρέπονται σε οδηγό επιβίωσης. Στο ερώτημα «και τώρα τι κάνουμε;» που ταλανίζει χιλιάδες ανθρώπους, η ανάπτυξη δομών αλληλεγγύης αναδεικνύεται ως συλλογική απάντηση αλλά και ανάχωμα στην αποδιοργάνωση του κοινωνικού ιστού. Γι’ αυτό τα εγχειρήματα ανταλλακτικής οικονομίας στη χώρα μας όχι μόνο μεγιστοποιούν την απήχησή τους το τελευταίο διάστημα, αλλά και πολλαπλασιάζονται.

Ο «Σπόρος», προμηθευτικός συνεταιρισμός μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά και πετυχημένα πειράματα εναλλακτικού και αλληλέγγυου εμπορίου, που λειτουργεί ως δίκτυο διακίνησης προϊόντων από αυτόνομους οργανωμένους παραγωγούς του παγκόσμιου Νότου (καφές από τις κοινότητες των Ζαπατίστας στην Τσιάπας του Μεξικού, κακάο από κοοπερατίβα της Βολιβίας κ.λπ.) , παρακάμπτοντας τους μεσάζοντες και εξασφαλίζοντας συνθήκες αξιοπρέπειας για τον παραγωγό και ποιότητας για τον χρήστη. Από αυτή την κίνηση γεννήθηκε ο… «Σκόρος», ένα αλληλοχαριστικό παζάρι που δεν αποδέχεται τα καταναλωτικά πρότυπα και εδράζεται στις αξίες της επαναχρησιμοποίησης, του μοιράσματος και της ανταλλαγής. Στον αυτόνομο χώρο του στη Ζωοδόχου Πηγής λειτουργεί καθημερινά το χαριστικό παζάρι αντικειμένων, το εργαστήρι μεταποίησης ρούχων και επισκευής επίπλων, ένα κουρείο (με εγγυημένα αποτελέσματα) αλλά και συλλογική κουζίνα κάθε Παρασκευή βράδυ.

Η ιδέα του ανταλλακτικού παζαριού εξαπλώθηκε γρήγορα σε διάφορες γωνιές της πόλης. Από το Πέραμα και την Αγορά της Κυψέλης μέχρι τα Εξάρχεια και το Μοσχάτο διοργανώνονται εκδηλώσεις, όπου οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν ρούχα, βιβλία, CD και να παίρνουν ό,τι μπορεί να τους φανεί χρήσιμο. Δεν είναι ένα απλό άδειασμα της ντουλάπας, αλλά μια χειρονομία αλληλεγγύης και επικοινωνίας. Ο Φίλιππος Μπούρας από την Πρωτοβουλία Κατοίκων Καισαριανής, που προετοιμάζει το 4ο της παζάρι αυτές τις μέρες, επισημαίνει ότι «δεν αναφερόμαστε στη φιλανθρωπία αλλά στην αδιαμεσολάβητη επαφή μεταξύ των κατοίκων, την περίοδο που διανύουμε ίσως είναι και η μοναδική λύση απέναντι στη λιτότητα και την απομόνωση, που μας περιμένουν».

Ενα άλλο σχήμα αντιπραγματισμού συνιστούν οι Τράπεζες Χρόνου που ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τις ΗΠΑ και γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση στη θατσερική Αγγλία με πρωτοβουλία των γυναικών των ανθρακωρύχων, ως αντίδοτο στην ανεργία και τον ακραίο νεοφιλελευθερισμό. Η ιδέα διαδόθηκε ταχύτατα, με αποτέλεσμα σήμερα οι Τράπεζες Χρόνου να υφίστανται σε 30 χώρες. Σ’ αυτές συγκαταλέγεται και η Ελλάδα, όπου το 2005 το Δίκτυο Γυναικών Ευρώπης πήρε την πρωτοβουλία για το τολμηρό εγχείρημα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα δίκτυο ανταλλαγής υπηρεσιών με δικό του εσωτερικό «νόμισμα – χρόνο» ή «νόμισμα – εργασία». Η διαδικασία της ανταλλαγής δεν προϋποθέτει απαραίτητα χρονική σύμπτωση. Υπάρχει μια κεντρική μονάδα που χρεώνει και πιστώνει το λογαριασμό κάθε μέλους, όπως μια συμβατική τράπεζα κρατάει λογαριασμό αναλήψεων και καταθέσεων, με τη διαφορά όμως ότι εδώ δεν κινδυνεύεις να σου πάρουν το σπίτι αν δεν αποπληρώσεις!

Οι διατιθέμενες δραστηριότητες ποικίλλουν από εκμάθηση ξένων γλωσσών, χορού και πληροφορικής μέχρι κηπουρική, μεταφράσεις και ψυχολογική υποστήριξη. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι κούκλες που φτιάχνουν τα θύματα κακοποίησης που ζουν στον ξενώνα του Δικτύου. Αυτές έχουν γίνει περιζήτητες, καθώς όχι μόνο αποκρυσταλλώνουν δημιουργικότητα και πρωτοτυπία, αλλά βοηθούν και τα ίδια τα θύματα να ξεπεράσουν το μετατραυματικό σοκ της βίας που έχουν υποστεί. Το τελευταίο δίμηνο, όπως μας εξηγεί η Νίκη Ρουμπάνη, πρόεδρος της Τράπεζας Χρόνου, έχει αυξηθεί κατά πολύ το ενδιαφέρον για τις υπηρεσίες της Τράπεζας, «γι’ αυτό και σκεφτόμαστε να ανοίξουμε τις δραστηριότητές μας στο Διαδίκτυο, ώστε να εμπλακούν και άνθρωποι εκτός Αθήνας». «Θέλουμε να φτιάξουμε έναν χώρο ασφάλειας, μη ανταγωνιστικό και μη επικριτικό. Οι άνθρωποι που βρίσκονται στο περιθώριο αισθάνονται καλά όταν έχουν όχι μόνο να πάρουν αλλά και να δώσουν κάτι. Υπάρχει μια χαρά στην ανταλλαγή» συμπληρώνει.

Το πιο πρόσφατο πείραμα σ’ αυτή την κατεύθυνση είναι ο «Οβολός», ένα νόμιμο σωματείο βάση της υπ’ αριθμόν 484/2009 απόφασης του Μονομελούς Πρωτοδικείου Πατρών. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό σύστημα συναλλαγών με χρήση κοινωνικού νομίσματος. Κάθε πολίτης μπορεί να ανταλλάσσει υπηρεσίες και προϊόντα χρησιμοποιώντας ως μονάδα μέτρησης τον «οβολό» στη βάση ενός πλέγματος χρεώσεων – πιστώσεων και όχι τα ευρώ, που τείνουν να είναι δυσεύρετα. Μην αναζητήσετε όμως οβολούς στα ΑΤΜ, πρέπει να γίνετε μέλη του σωματείου, το οποίο αν και μετρά λίγο χρόνο ζωής, αριθμεί πάνω από 4.000 μέλη. «Σε μια περίοδο κρίσης η οποιαδήποτε πρωτοβουλία κοινωνικής οικονομίας είναι ελπίδα. Εμάς μας ενδιαφέρει η πραγματική παραγωγή και όχι η υπεραξία, που μπορεί να καταλήξει σε φούσκα», υπογραμμίζει ο Νίκος Μπογονικολός, πρόεδρος του σωματείου.

Οι υπάρχουσες δομές ανταλλακτικής οικονομίας και όσες βρίσκονται ακόμα στα σπάργανα φαίνεται να ικανοποιούν πραγματικές υλικές ανάγκες κάποιων πολιτών. Παράλληλα, επιδιώκουν να εγκαθιδρύσουν ένα άλλο πλαίσιο για τις ανθρώπινες σχέσεις που θα βασίζεται στην ισότητα, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη. «Τα όμορφα πράγματα έρχονται πάντα μ’ έναν χαιρετισμό από έναν άλλο κόσμο. Στην περίπτωση της κοινωνικής οικονομίας, αυτός ο χαιρετισμός έρχεται από το μέλλον. Σε κατάσταση κρίσης, οικονομική, οικολογική και κοινωνική, χρειαζόμαστε ένα οικονομικό μοντέλο που αμφισβητεί και τους στόχους και τα μέσα του καπιταλισμού. Ετσι αποκτούν τεράστιο ενδιαφέρον τα πειράματα ανταλλακτικής οικονομίας που εμπεριέχουν τα στίγματα μιας άλλης οικονομίας, όπου τα άτομα χρησιμοποιούν το μεράκι τους, το ταλέντο τους και τη φαντασία για να αντιμετωπίσουν κοινωνικά κενά για τα οποία το σύστημα αδιαφορεί», τονίζει ο καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Ευκλείδης Τσακαλώτος.

Το αν αυτές οι προσπάθειες θα χτίσουν γέφυρες για την οικοδόμηση μιας εναλλακτικής οικονομίας που δεν θα βασίζεται στο χρήμα, είναι ένα ερώτημα που παραμένει ανοιχτό. Αλλωστε, σ’ όλη του τη φαντασμαγορική ύπαρξη το χρήμα δεν είχε πολλά να προσφέρει ως υλικό σώμα. Δεν είναι παρά από μελάνι και χαρτί. Μπορούμε ίσως να διεκπεραιώσουμε την καθημερινότητά μας και χωρίς αυτό, τουλάχιστον ορισμένες πτυχές της στα δύσκολα χρόνια του ΔΝΤ.

Από το Trueque στην Αργεντινή ώς το Art Barter του Λονδίνου

* Οι μέθοδοι του αντιπραγματισμού έχουν διεθνείς εκφάνσεις και διαπιστευτήρια κοινωνικής χρησιμότητας, ιδίως σε περιόδους ύφεσης. Ανάμεσα σ’ αυτές ξεχωρίζει η περίπτωση της Αργεντινής, όπου το Trueque (ανταλλαγή) προσέλαβε διαστάσεις μαζικού κινήματος. Η πρώτη ομάδα συγκροτήθηκε το 1995 στο Μπερνάλ της περιφέρειας του Μπουένος Αϊρες, αντιπαραθέτοντας την αρχή του διάχυτου οφέλους στο ατομικό κέρδος. Κύτταρο της ομάδας είναι το κάθε μέλος, οι prosumidores (σύνθεση των λέξεων productores και consumidores), παραγωγοί και καταναλωτές ταυτόχρονα. Κεντρική ιδέα είναι ότι οι ανάγκες των ανθρώπων εξυπηρετούνται αδιαμεσολάβητα από το χρήμα και τους ενδιάμεσους κρίκους. Η ραγδαία ανάπτυξη των ομάδων, παρότρυνε το δίκτυο στην καθιέρωση ενός είδους δικού του νομίσματος που ονομάστηκε credito. Εκτιμάται ότι την περίοδο της κρίσης στην Αργεντινή, ο αριθμός των ανθρώπων που κάλυπταν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει τις ανάγκες τους μέσω του Trueque άγγιξε τα 10 εκατομμύρια. Η Αργεντινή αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για αντίστοιχα κινήματα σε πολλές γειτονικές χώρες όπως η Χιλή, η Ουρουγουάη και η Βραζιλία.

* Και στις μητροπόλεις της Δύσης όμως υπάρχουν α-χρήματες εστίες. Πριν από δύο δεκαετίες πραγματοποιήθηκε το πρώτο ανταλλακτικό παζάρι στην πόλη Mieres στην Καταλονία, για να φτάσουμε στις μέρες μας να οργανώνονται κάθε Σάββατο ανταλλακτικές αγορές στις περισσότερες γειτονιές της ευρύτερης περιοχής. Στις συνοικίες Kreuzberg και Prezleurberg του Βερολίνου, σχεδόν όλες οι οργανωμένες καταλήψεις διαθέτουν ανταλλακτικά καφέ και προγραμματίζουν παζάρια. Στο Λονδίνο, σε τροχιά εναλλακτικού εμπορίου έχουν μπει και αρκετοί καλλιτέχνες, διοργανώνοντας το πρώτο «Art Barter» τον Νοέμβριο του 2009 στο Ray Factory. Σ’ αυτές τις εκδηλώσεις, οι καλλιτέχνες διαθέτουν τα έργα τέχνης τους και το κοινό έχει τη δυνατότητα να τα αποκτήσει στη βάση προσφορών, απ’ τις οποίες εξαιρούνται τα χρήματα!

Διαβάστε

…………..1……………

Γ. Μηλιός, Δ. Δημούλης, Γ. Οικονομάκης, «Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό» εκδόσεις Νήσος, 2005

…………..2……………

Περιοδικό «Σήματα Καπνού», τεύχος 11, Φεβρουάριος 2002, οι πρώτες μεταφράσεις για την ανταλλακτική οικονομία.

Πληκτρολογήστε

koros.espiv.net, ο ιστοχώρος του Σκόρου.

www.enow.gr, ο ιστοχώρος του Δικτύου Γυναικών Ευρώπης.

…………..3……………

www.ovolos.gr, ο ιστοχώρος του Οβολού.

ΚΕΙΜΕΝΟ | ΜΑΡΙΑ ΛΟΥΚΑ

Ελευθεροτυπία, 8.8.2010