Αγωνιζόμαστε για το απαγορευμένο, διεκδικούμε το αυτονόητο

«Αγωνιζόμαστε για το απαγορευμένο»: μ’ αυτό το σύνθημα η φιλοσοφία μου θα θριαμβεύσει μια μέρα γιατί αυτό που έχει απαγορευτεί μέχρι σήμερα είναι μόνον η αλήθεια». Φρ. Νίτσε

Απαγορευμένες ουσίες, παράνομοι άνθρωποι, υποδουλωμένες συνειδήσεις. Όταν μια κοινωνία χτίζεται πάνω στις απαγορεύσεις και το φόβο φανερώνει την ανεπάρκειά της να αυτορυθμιστεί, να διαμορφώσει δηλαδή αυτοδύναμους, ελεύθερους ανθρώπους, ικανούς και υπεύθυνους να διαχειριστούν την καθημερινότητά τους. Σχολείο, Εκκλησία, πολιτικοί μας έχουν χτίσει ένα χρυσό κλουβί για να αναπαύσουμε την συνειδητότητά μας σε ένα ψευδεπίγραφο κόσμο πλασματικής αφθονίας, δέσμιοι της παραγωγής και της οικονομίας.

Οι άνθρωποι όμως από τα αρχαία χρόνια χρησιμοποιούσαν ενθεογενή φυτά και ψυχοτρόπες ουσίες για να επεκτείνουν την συνειδητότητά τους και να έρθουν σε επαφή με το θείο [1]. Η χρήση απαγκιστρωμένη από ιδεοληψίες, ηθικό πανικό και κοινωνικά κόμπλεξ ήταν συνετή και υπεύθυνη, ενώ η κατάχρηση αντιμετωπιζόταν αποτελεσματικά από το κοινωνικό σύνολο. Στις αρχές του 20ου αιώνα και με οδηγό το κερδοφόρο μοντέλο της ποτοαπαγόρευσης, πολύ πριν την “καταναλωτική μανία” της τηλεόρασης και των διαφημίσεων, οι έχοντες την εξουσία ανακάλυψαν ότι μέσα από την απαγόρευση της χρήσης ενθεογενών φυτών και ουσιών θα μπορούσαν να ελέγξουν πιο αποτελεσματικά τον πληθυσμό (μέσα από την προβληματική χρήση και την πολυτοξικομανία) και να πλουτίσουν (αφορολόγητα) μέσα από το παράνομο εμπόριο και την άνθιση της Μαφίας.

Έτσι φτάσαμε στο σήμερα όπου εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο θεωρούνται εγκληματίες και διεκδικούν το αυτονόητο. Να έχουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης από τη στιγμή που δεν κάνουν κακό σε τρίτο, να μην θεωρούνται εγκληματίες επειδή επιλέγουν μια συγκεκριμένη ουσία που είναι αποδεδειγμένα [2] λιγότερο βλαβερή από άλλες που επιτρέπονται και διαφημίζονται (όπως το αλκοόλ και ο καπνός) και, όσοι έχουν πρόβλημα με την κατάχρηση και την τοξικοεξάρτηση να αντιμετωπίζονται ανθρώπινα και αποτελεσματικά μέσα σε ένα πλαίσιο μείωσης της βλάβης για τον άνθρωπο, την κοινωνία και την οικονομία.

Οι απαγορευτικές πολιτικές που εφαρμόζονται στα πλαίσια του πολέμου κατά των ναρκωτικών τα τελευταία 50 χρόνια μας έχουν κοστίσει ακριβά σε ανθρώπινες ζωές και σε πολύτιμους οικονομικούς, και όχι μόνο, πόρους που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε άλλους τομείς όπως η υγεία, η παιδεία, ο πολιτισμός και η έρευνα. Αν και ο στόχος τους είναι η μείωση της προσφοράς και της ζήτησης απαγορευμένων ουσιών, μετά από όλα αυτά τα χρόνια και παρά τα δισεκατομμύρια που έχουν σπαταληθεί έχουν αποδεδειγμένα [3] το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Την γιγάντωση του παράνομου εμπορίου και των Καρτέλ που το διαχειρίζονται και χρηματοδοτούν το σύστημα (δικαστές, δικηγόροι, αστυνομία, κράτος) που το συντηρεί, τον αυξανόμενο αριθμό νέων χρηστών και θυμάτων από την αλόγιστη χρήση, καθώς και την αυξανόμενη εγκληματικότητα και βλάβη για τους χρήστες.

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έρευνα του Ευρωπαϊκού Κέντρου Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά (EMCDDA 2010) [4], η Ευρώπη αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις που αφορούν αλλαγές στα πρότυπα διακίνησης και χρήσης ουσιών, ενώ τονίζει την αυξημένη χρήση κοκαΐνης (4 εκατομμύρια Ευρωπαίοι ενήλικες έκαναν χρήση το τελευταίο χρόνο), ηρωίνης (ενάμιση εκατομμύριο Ευρωπαίοι οι προβληματικοί χρήστες), και ενός αριθμού ρεκόρ νέων συνθετικών ουσιών που έχουν κατακλύσει την Ευρώπη. Η Κάνναβη είναι πιο ευρέως διαδεδομένη ουσία με περίπου 23-25 εκατομμύρια Ευρωπαίους να έχουν κάνει χρήση τον τελευταίο χρόνο. Το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα, στην Έκθεση World Drug Report 2010 [5] κάνει λόγο για 128-190 εκ χρήστες κάνναβης παγκόσμια, 29-30 εκατομμύρια στην Ευρώπη, καθώς και για 5 εκ χρήστες κοκαΐνης και 3.5 εκ χρήστες οπιούχων στην Ευρώπη. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη ο τζίρος της παγκόσμιας αγοράς παράνομων ουσιών ξεπερνάει τα 400 δισεκατομμύρια ευρώ το χρόνο, ενώ ο τζίρος της Ευρωπαϊκής αγοράς κάνναβης ξεπερνάει τα 35 δις ευρώ το χρόνο.

Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά [6] το κόστος της καταστολής, οι δημόσιες δαπάνες δηλαδή που αφορούν την καταπολέμηση των ναρκωτικών σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ανέρχονται στα 34-40 δις ευρώ ετησίως (οι δαπάνες δημόσιας τάξης και δικαιοσύνης αντιπροσωπεύουν το το 89-90% των συνολικών δαπανών, ενώ της υγείας το 10-11%). Η ίδια μελέτη αναφέρει επίσης ότι σε πανευρωπαϊκό επίπεδο το 60% των συλληφθέντων για παραβίαση των νόμων περί ναρκωτικών αφορά χρήστες κάνναβης για την κατηγορία της κατοχής.

Στην Ελλάδα το πρόβλημα της πολυτοξικομανίας και της αλόγιστης χρήσης είναι εκτός ελέγχου και αναμένεται με την συνεχιζόμενη οικονομική κρίση να οξυνθεί, μέσα από την αυξημένη και ανεξέλεγκτη χρήση από νέους και μειονεκτικές ομάδες (πχ άνεργοι), αλλά και τις αυξημένες πιέσεις να μειωθούν οι δημόσιες δαπάνες από την Κυβέρνηση. Εν αναμονή του νέου νομοσχεδίου περί ναρκωτικών ουσιών, οι αριθμοί στην Ελλάδα και ακόμα περισσότερο η πραγματικότητα είναι αμείλικτη. Δεκάδες χιλιάδες (19-23 χιλιάδες εγγεγραμμένοι [4.β] αλλά περισσότεροι από 100.000 στην πραγματικότητα) χρήστες ηρωίνης αφημένοι στην τύχη των παράνομων κυκλωμάτων, οι νέοι καταναλώνουν αλόγιστα αμφιβόλου ποιότητας ουσίες από πολύ μικρές ηλικίες, η ηρωίνη θερίζει στην επαρχεία, η ανυπαρξία και η αναλγησία της πολιτείας οδηγεί στην εξαθλίωση τους τοξικοεξαρτημένους χρήστες της πόλης, 6.000 άτομα στη λίστα αναμονής του ΟΚΑΝΑ που ξόδευε περισσότερα στις μετακινήσεις των στελεχών από ότι σε προγράμματα αποκατάστασης. Στις ελληνικές φυλακές 4.500 άτομα από τους συνολικά 11.000 κρατούμενους (45%) εκτίουν ποινή για παράβαση του νόμου περί ναρκωτικών [7] και από αυτούς η συντριπτική πλειοψηφία (>70%) είναι έγκλειστοι για κατοχή και χρήση! Και όλα αυτά όταν το κόστος της φυλάκισης για κάθε εξαρτημένο είναι τετραπλάσιο απ’ ό,τι το κόστος ενός θεραπευτικού προγράμματος εσωτερικής διαμονής και οχτώ φορές μεγαλύτερο απ’ αυτό ενός προγράμματος ημερήσιας φροντίδας που βρίσκεται μέσα στην κοινωνία.

Μέσα σε αυτό τον παραλογισμό της απαγόρευσης της φύσης και των ανθρώπινων ελευθεριών συμπεριλαμβάνεται η στοχοποίηση της κλωστικής κάνναβης ως ναρκωτικό, και άρα απαγορευμένη ουσία, ενώ αποδεδειγμένα μπορεί να αποτελέσει μια οικολογική καλλιέργεια που θα σώσει τον πλανήτη. Η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης έχει αναβιώσει την τελευταία δεκαετία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αν και με ελαφρές πτωτικές τάσεις τα τελευταία χρόνια [8]. Η καλλιέργειά κλωστικής κάνναβης με χαμηλή περιεκτικότητα τετραϋδροκανναβινόλης, μέχρι 0.2%, επιδοτείται βάσει των Ευρωπαϊκών κανονισμών, δεν απαιτεί χημικά ζιζανιοκτόνα και μεγάλες ποσότητες νερού, ενώ μπορεί να αποβεί αποδοτικότερη από την καλλιέργεια βαμβακιού και αραβόσιτου. Η αποδοχή των υφαντών και λοιπών προϊόντων της κάνναβης ως υποαλλεργικών προκαλεί συνεχώς αύξουσα ζήτηση [9]. Επίσης η καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης αποφέρει περισσότερη απασχόληση ανά εκτάριο από ότι η καλλιέργεια σιταριού και συμβάλει θετικά στην προστασία του περιβάλλοντος μέσα από την παραγωγή καινοτόμων βιο-προϊόντων [10] με χιλιάδες βιομηχανικές, διατροφικές και ιατρικές χρήσεις [11, 12].

Στην Ελλάδα η πρώτη σοβαρή προσπάθεια καλλιέργειας κλωστικής κάνναβης εκδηλώθηκε το 1875. Μέχρι το 1957 που απαγορεύτηκε με νόμο η καλλιέργεια και της κλωστικής κάνναβης, λειτουργούσαν 7 κανναβουργεία, το 1928 λειτουργούσαν δέκα, ενώ το 1952 η κλωστική κάνναβη κάλυπτε 7.005 καλλιεργούμενα στρέμματα [13]. Μέχρι σήμερα και κατά παράβαση του Ευρωπαϊκού κεκτημένου εξακολουθεί να απαγορεύεται η καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης στην Ελλάδα: καλλιεργητές από την Ιεράπετρα περιμένουν εδώ και 4 χρόνια την έκδοση των σχετικών αδειών και παραπέμπονται σε 4 διαφορετικά Υπουργεία, επιχειρηματίες γνωστής αλυσίδας προϊόντων από κάνναβη εξακολουθούν να έχουν δικαστικές περιπέτειες και οικονομικές συνέπειες, ενώ μια εισαγωγέας πρωτεΐνης από κάνναβη αντιμετωπίζει νομικά προβλήματα και περιορισμό εξόδου από τη χώρα.

Γι αυτό και εμείς λέμε δεν πάει άλλο με αυτές τις εγκληματικές πολιτικές. Τα δύο πρώτα Σαββατοκύριακα του Μάη ενώνουμε τις φωνές μας με εκατομμύρια συναγωνιστές σε όλο τον πλανήτη που διεκδικούν το αυτονόητο. Να σταματήσει επιτέλους αυτός ο παρανοϊκός πόλεμος κατά των ναρκωτικών που ενορχηστρώνεται από τις ΗΠΑ (το μεγαλύτερο καταναλωτή ουσιών παγκοσμίως) και να εφαρμοστούν ευρέως αντιαπαγορευτικές πολιτικές με έμφαση στην αποποινικοποίηση της χρήσης, στη πρόληψη και τη μείωση της βλάβης, τη νομιμοποίηση της καλλιέργειας κάνναβης για προσωπική χρήση, αλλά και την διαμόρφωση ξεχωριστού νομοθετικού πλαισίου για την κλωστική (hemp) και ιατρική (medical) κάνναβη.

Υπάρχουν πολλά θετικά παραδείγματα και επιτυχημένα μοντέλα αποποινικοποίησης της χρήσης και ρύθμισης του παράνομου εμπορίου, καθώς και προγραμμάτων πρόληψης και αντιμετώπισης των τοξικοεξαρτήσεων στα πλαίσια της μείωσης της βλάβης. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο από το 2004 έχει παραδεχτεί ότι οι πολιτικές πρέπει να αλλάξουν κατεύθυνση στα πλαίσια της πρόληψης και της μείωσης της βλάβης [14]. Στην Ολλανδία δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι το μοντέλο των coffee–shops έχει φέρει αύξηση στη χρήση κάνναβης ανάμεσα στους ενήλικες, αντίθετα το πληθυσμιακό ποσοστό χρήσης κάνναβης είναι κάτω από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο, ενώ υπάρχουν πλέον σχετικά λίγοι νέοι χρήστες οπιούχων και ο μέσος όρος ηλικίας τους συνεχώς μεγαλώνει [15]. Στη Πορτογαλία μετά την πλήρη αποποινικοποίηση της χρήσης όλων των ουσιών από το 2001 τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την απεξάρτηση από οπιούχα και την αύξηση των ατόμων που αναζητούν θεραπεία [16]. Στην Ελβετία που εδώ και 15 χρόνια εφαρμόζει μια πολιτική ανοχής με την κάνναβη και καινοτόμα προγράμματα μείωσης της βλάβης σε ότι αφορά την τοξικοεξάρτηση (συντήρηση με υποκατάστατα, δωμάτια χρήσης, διανομή σύνεργων) υπάρχουν θεαματικά αποτελέσματα σε ότι αφορά τη μείωση του αριθμού νέων χρηστών, ακόμη και κάνναβης, και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης για τους τοξικοεξαρτημένους χρήστες [17].

Το πρόσφατο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στην Καλιφόρνια για την νομιμοποίηση της ιατρικής κάνναβης αν και αρνητικό, καταψηφίστηκε τελικά με 47% υπέρ και 53% κατά, μας γεμίζει με αισιοδοξία γιατί είναι πλέον θέμα χρόνου η αλλαγή του σκηνικού σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόσφατη μελέτη από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ [18] υπολογίζει ότι μπορούν να εξοικονομηθούν μέχρι και 13.9 δις δολάρια από δημόσιες δαπάνες αν νομιμοποιηθεί η κάνναβη στις ΗΠΑ (στην Καλιφόρνια που ήδη εφαρμόζει το μοντέλο της χορήγησης από φαρμακεία –dispensaries– με ιατρική συνταγή η εξοικονόμηση μπορεί να φτάσει τα 1.8 δις δολάρια), ενώ μπορούν να εισπραχθούν άλλα 6.4 δις δολάρια από την φορολόγηση της παραγωγής κάνναβης. Μια άλλη πρόσφατη μελέτη από την Ακαδημία της Ουτρέχτης [19] υπολογίζει ότι η νομιμοποίηση της κάνναβης στην Ολλανδία θα αποφέρει στο κράτος καθαρά έσοδα από φόρους μέχρι και 850 εκ ευρώ ετησίως, ενώ αντίστοιχη έρευνα της Γερμανικής Ένωσης Κλωστικής Κάνναβης από το 2008 [20] υπολογίζει τα αντίστοιχα καθαρά έσοδα από φόρους για την Γερμανία στα 2.8 δις ευρώ ετησίως. Στην Ισπανία όπου ήδη εφαρμόζεται με επιτυχία το μοντέλο των μη-κερδοσκοπικών σωματείων παραγωγών- καταναλωτών κάνναβης (cannabis social clubs, περισσότερα από 200 κλαμπ σε όλη την Ισπανία με δεκάδες χιλιάδες μέλη), με την πλήρη νομιμοποίηση του συγκεκριμένου μοντέλου αυτοκαλλιέργειας μπορούν να δημιουργηθούν 7.500 άμεσες και 30.000 έμμεσες θέσεις εργασίας, ενώ το κράτος θα εισέπραττε 367 εκ ευρώ ετησίως από φόρους [21].

Στην Ελλάδα με τους τουλάχιστον 500.000 καταναλωτές κάνναβης (τις ιδανικές συνθήκες -μορφολογία, κλίμα- και ποικιλίες για καλλιέργεια), τους 100.000 χρήστες οπιούχων και τους άλλους τόσους κοκαΐνης τι περιμένουμε;

Αφού οι υπάρχουσες πολιτικές όχι μόνο έχουν αποτύχει αλλά είναι αποδεδειγμένα εγκληματικές και καταστροφικές, γιατί εμείς συνεχίζουμε να ταΐζουμε τα παράνομα κυκλώματα αντί να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα αδογμάτιστα, με βάση τα επιστημονικά δεδομένα και τις διεθνείς καλές πρακτικές; Μέχρι πότε θα διεκδικούμε τα αυτονόητα και θα αγωνιζόμαστε για τα απαγορευμένα;

Σίγουρα μέχρι να λάμψει η αλήθεια, γιατί αυτή είναι η καλύτερη πρόληψη.

Σας περιμένουμε στα Αντιαπαγορευτικά φεστιβάλ τα δύο πρώτα Σαββατοκύριακα του Μαΐου, στο Βόλο (29-30.4), στη Θεσσαλονίκη (30.4-1.5) και στην Αθήνα (6-7.5).

Ηλιόσποροι

Πηγές:

[1] Ελευσίνια μυστήρια και ψυχεδέλεια, Γιώργης Οικονομόπουλος για το περιοδικό ΖΕΝΙΘ (2011), http://zenithmag.wordpress.com/2011/03/19/%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%B1-%CE%BC%CF%85%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%B1/

[2] Prof. David Nutt, Estimating drug harms: a risky business? (2010): http://www.crimeandjustice.org.uk/opus1714/Estimating_drug_harms.pdf

[3] Έκθεση σχετικά με τις παγκόσμιες παράνομες αγορές ναρκωτικών 1998 – 2007, Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Reuter- Trautmann) 2009. Αυτή η έκθεση συμπεραίνει ότι οι τρέχουσες πολιτικές αποτυγχάνουν στον κύριο στόχο τους, να μειωθεί δηλαδή η ζήτηση και προσφορά των παράνομων ουσιών, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν ένα κρίσιμο παράγοντα αύξησης της βλάβης στους μεμονωμένους χρήστες, το άμεσο περιβάλλον τους, την οικονομία και την κοινωνία: http://ia700101.us.archive.org/11/items/AReportOnGlobalIllicitDrugsMarkets1998-2007/AReportOnGlobalIllicitDrugsMarkets1998-2007_european_commission_-_report_short_10_03_09_en.pdf

[4] Η κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών στην Ευρώπη, Ετήσια Έκθεση 2010, Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA ): http://www.emcdda.europa.eu/attachements.cfm/att_120104_EL_EMCDDA_AR2010_EL.pdf

[4.β] Η έκθεση για την Ελλάδα: http://www.emcdda.europa.eu/publications/country-overviews/el

[5] Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα, World Drug Report 2010: http://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/WDR-2010.html

[6] Towards a better understanding of drug-related public expenditure in Europe, Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA) 2008: http://www.emcdda.europa.eu/attachements.cfm/att_60370_EN_TDSI08001ENC_WEB.pdf

[7] Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας & Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Γενικός Στατιστικός Πίνακας Κρατουμένων- Ποινών (2003-2010), http://www.ministryofjustice.gr

[8] European Industrial Hemp Association (EIHA), Presentation at the European Commission: Hemp and Flax, AGRI C5, 2009 http://www.eiha.org/attach/553/09-02_C1_Flax_hemp_presentation_26_February_2009_circa.pdf

[9] ΕΘΙΑΓΕ & Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2000. Σχέδιο Καλλιέργειας Κλωστικής Κάνναβης και Κλωστικού Λιναριού στην Ελλάδα.

[10] European Industrial Hemp Association (EIHA), Why Hemp should be a crop of the future? http://www.eiha.org/attach/357/09-05-04_EIHA.pdf

[11] The Emperor Wears No Clothes, Jack Herer, http://www.jackherer.com/thebook/chapter-two/

[12] Κάνναβη, Κλεάνθης Γρίβας για το περιοδικό ΖΕΝΙΘ (2011), http://zenithmag.wordpress.com/2011/01/24/%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%B1%CE%B2%CE%B7/

[13] Canavaccio: κείμενα περί της ηδονιστικής δρόγης (2008), Heteron http://heteron.gr/CANAVACCIO.pdf

[14] Η Έκθεση Catania του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2004): http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2004-0101+0+DOC+XML+V0//EL

[15] Evaluation of the Dutch national drug policy, Laar, M. van (ed.), Ooyen-Houben, M. (ed.), Trimbos-instituut, WODC (2009), summary: http://english.wodc.nl/images/1790_summary_tcm45-201181.pdf

[16] Το επιτυχημένο παράδειγμα της Πορτογαλίας: http://www.cato.org/pubs/wtpapers/greenwald_whitepaper.pdf

[17] Assessing Drug Problems and Policies in Switzerland, 1998-2007, Research report of Peter Reuter, University of Maryland, USA and Domenic Schnoz, Institut für Sucht- und Gesundheitsforschung (ISGF), Zurich (2009), summary: http://www.bag.admin.ch/themen/drogen/00042/00624/06044/07683/index.html?lang=en&download=NHzLpZeg7t,lnp6I0NTU042l2Z6ln1ad1IZn4Z2qZpnO2Yuq2Z6gpJCIdHx9g2ym162epYbg2c_JjKbNoKSn6A–

[18] The Budgetary Implications of Drug Prohibition, February, 2010, Jeffrey A. Miron, Department of Economics, Harvard University: http://www.economics.harvard.edu/faculty/miron/files/budget%202010%20Final.pdf

[19] An economic perspective on the legalisation debate: the Dutch case, Boermans, Martijn A.

Vol 2, No 4 (2010): Drugs & the Law, Amsterdam Law Forum: http://ojs.ubvu.vu.nl/alf/issue/view/19 ή εδώ: http://hogeschoolutrecht.academia.edu/MartijnBoermans/Papers/319117/An_Economic_Perspective_on_the_Legalisation_Debate_The_Dutch_Case

[20] Γερμανική Ένωση Κλωστικής κάνναβης (2008), Warum Hanf? – Über die ökologischen und ökonomischen Möglichkeiten des Rohstoffs Hanf: http://hanfverband.de/index.php/themen/cannabisfakten/1002-warum-hanf-ueber-die-oekologischen-und-oekonomischen-moeglichkeiten-des-rohstoffs-hanf

[21] Δημόσια Ακρόαση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (Δεκέμβριος 2010): Μεταρρύθμιση των πολιτικών για τα ναρκωτικά: μια διέξοδος από την κρίση; Εισήγηση Martin Barriuso, Pannagh Cannabis Social Club Bilbao, president of the national federation of cannabis associations in Spain, http://www.encod.org/info/IMG/pdf/SPEECH_BARRIUSO.pdf

{youtube}N7oF3N30rUc{/youtube}